Nekoliko dana nakon što je 1. Oktobra 1991. počeo napad snaga JNA, pripadnika tetirorijalne odbrane iz Crne Gore i Istočne Hercegovine na Dubrovnik i okolinu, objavljeno je otvoreno Pismo beogradskih istoričara (Andrej Mitrović, Sima Ćirković, Ljubinka Trgovčević, Ivan Đurić, i dr.) snagama JNA i oružanim formacijama Hrvatske s apelom da se ne dozvoli rušenje bilo kog dela Dubrovnika, koji ima značajno mesto u istoriji i srpskog i hrvatskog naroda.
Ivan Đurić (Istorijski arhiv Beograda)
Pismo istoričara snagama JNA i hrvatskim formacijama SAČUVAJTE DUBROVNIK
Istoričari Ljubinka Trgovčević, Sima Ćirković, Andrej Mitrović, Mirjana Živojinović i Ivan Đurić uputili su otvoreno pismo oružanim snagama JNA i oružanim formacijama Hrvatske u kojem, povodom vesti da se vode borbe oko Dubrovnika, upozoravaju i preklinju da se ne dozvoli da se poruši bilo koji deo tog istorijskog grada.
Dubrovnik je istorija i srpskog i hrvatskog naroda i deo svetske kulturne baštine, ističe se u pismu. Čitav civilizovan svet vam to nikad ne bi prostio, kao što nije uništavanje Univerziteta u Luvenu 1914. godine (koje su među prvima osudili profesori Beogradskog univerziteta), ali je zapamtio i imena onih koji su, uprkos ratovima, sačuvali i svoje i tuđe spomenike prošlosti. Nijedan cilj i nikakve granice nisu vredne razaranja onog što smo dužni da ostavimo potomcima, kaže se u pismu. (TANJUG)
Politika, 5. X 1991 (napisano 3. X 1991).
Granatiranje Dubrovnika (TANJUG)
Danas je nedovoljno poznata činjenica i o veoma slabom odzivu na mobilizaciju dela obveznika JNA na teritoriji Srbije tokom avgusta i septembra 1991. Godine. U Srbiji je tada bilo 828.000 obveznika JNA i 270.000 za teritorijalnu odbranu (TO), a pozivu se odazvalo svega oko 25% pozvanih (u Beogradu oko 15%). Kao deo priče o mobilizacijskoj krizi 1991. godine u Srbiji, kao jednog od ključnih događaja raspada Jugoslavije, trebalo bi spomenuti i veliki broj dezertera (oko 200.000), uz organizovane antiratne proteste i individualne otpore ratu.
Jedna od dominantnih funkcija naučnih zajednica oduvek je bila funkcija komunikacije, čija je uloga da obezbedi razmenu informacija o istraživanjima koja su u toku, tako što će naučnike dovesti u kontakt. Nauka i napreduje zahvaljujući istraživanjima koja sprovode brojni pojedinci na brojnim mestima o povezanim problemima. Dakle, istraživači imaju potrebu da ostanu u kontaktu sa svojim kolegama da bi se informisali i da bi njih informisali o istraživanjima koja su u toku ili koja su završena. Praksa komunikacije predstavlja značajan deo života i rada istraživača.[1]
Da bismo predočili značaj savremenih sredstava komunikacije u potrazi za naučnim istinama vratićemo se, za kratko, u pedesete godine XX veka i zanimljiv slučaj dešifrovanja linearnog B pisma.
„Iako još od rane mladosti zainteresovan za filologiju Majkl Ventris je upisao studije arhitekture i postao dobar arhitekt, ali ga interesovanje za ‘minojsko pismo’ nije napustilo. Prvo je napravio pregled šta je sve učinjeno na odgonetanju tajne pisma u toku proteklih pedeset godina. Zatim je organizovao međunarodnu saradnju sa naučnicima koji su aktivno zainteresovani za ovo pismo. Pokrenuo je anketu o najvažnijim pitanjima u vezi sa jezikom i pismom i slao ju je naučnicima širom sveta. Njihove odgovore on je prevodio na engleski i sve zajedno vraćao zainteresovanim, pod šaljivim naslovom Jezici minojskog pisma. Isto tako, on je svoje Radne beleške umnožavao i slao tridesetini naučnika iz celog sveta. Tu je Ventris vršio različite klasifikacije znakova prema učestanosti, mestu gde se javljaju i dr., i na osnovu toga određivao njihovu moguću fonetsku vrednost. Postepeno i mukotrpno, posle 16. godina sistematskog rada, Ventris je prinudio neme znakove da progovore. Na njegovo veliko iznenađenje oni su progovorili na grčkom – na jednom arhaičnom grčkom dijalektu, starijem oko 1000. godina od Platona. Njegovo otkriće je uskoro sjajno potvrđeno natpisima iz Pila i gotovo jednodušno prihvaćeno od svih klasičnih filologa. Rezultate svoga dešifrovanja Ventris je objavio 1953. godine u saradnji sa tada isto tako mladim klasičnim filologom Kembridžkog univerziteta Džonom Čedvikom.“.[2]
U navedenom slučaju, više je nego upadljivo da Ventrisov rad na dešifrovanju drevnog pisma rezolutno anticipira način rada, danas dominantan i imanentan modernim sistemima komunikacije kao što su elektronska pošta (cirkularna pisma), diskusione grupe, elektronske konferencije, razni naučni forumi na Internetu koji omogućavaju ekonomičnu, veoma brzu ili direktnu komunikaciju među naučnicima širom planete. Informaciona interakcija posredovana elektronskim sistemom, „telelogovanje“ koja omogućava da se potpuno apstrahuju vreme (vremenske zone i nekompatibilnost rasporeda rada) i prostor (geografska rasejanost učesnika), danas se već uveliko koristi u svim oblastima naučnoga rada, kako prirodnih tako i humanističkih nauka.[3] Profesionalni život se sve više odlikuje povezivanjem u mrežu osoba i mašina, a različite grupe istraživača, koji pripadaju različitim institucijama i često prebivaju u različitim zemljama, formiraju „Nevidljivu akademiju“. Elektronska pošta i elektronske konferencije sve više se koriste i dovode do nastanka novih oblika pristupa saznanjima, do kolektivnog rada podržanog pomoću računara (Computer Supported Collaborative Work), odnosno do onoga što se sada u sektoru istraživanja naziva „kolabaratorijama“. U te svrhe koristi se i nova softverska platforma, odnosno softver za rad u grupi (groupware). Ti sistemi predstavljaju sisteme veštačke komunikacije, a njihovo gotovo sve dimenzije su svesno razrađene, bez stvarnog konteksta kakav postoji tokom stvarnog „fizičkog“ sastanka.[4]
Elektronska konferencija je konferencija koja se održava na računaru jedne Web lokacije umesto da se održava u nekoj konferencijskoj sali. Učesnici unose, sa određene terminalske opreme povezane sa računarom, tekstove i druge objekte u raspravu. U osnovi elektronski sastanak predstavlja skup oglasnih tabli, od kojih se svaka odnosi na posebnu temu. Moguće je sa Interneta preuzeti najnovije poruke za koje ste zainteresovani; pripremiti na njih odgovore, potom ponovo odete na Internet i svoje poruke postavite na odgovarajuće table gde ih drugi mogu uzeti i pročitati. Dodatna prednost Web sastanaka je da su multimedijalni i nisu ograničeni samo na tekstualnu komunikaciju.[5]
Tehnologija elektronske komunikacije može da bude efikasno sredstvo u okviru ranije uspostavljenih odnosa (na primer, članovi udruženja istoričara, saradnicu u okviru nekog istraživačkog projekta, nastavnici u okviru određene obrazovne grupacije), ali takođe može biti podsticajna u uspostavljanju komunikacije u smislu razmene podataka i stručnih ideja između ljudi koji se uopšte ne poznaju.[6]
Odličan primer interkacije osoba-računar-osoba (O-R-O) koja omogućava opisanu vrstu komunikacije predstavlja H-Net diskusiona mrežna lista (H-Net Discussion Networks), uspostavljena 1993. godine,[7] naročito aktivna tokom 1990-ih godina, a koja povezuje nastavnike, profesore, studente, istraživače iz raznih oblasti istorijskog istraživanja, u razmeni ideja i materijala.
Po rečima samih urednika: „diskusijom su obuhvaćeni svi aspekti akademskog života – istraživanje, nastava, nove i stare kontraverze“.[8] Svojevremeno smo prebrojali preko 150 diskusionih lista posvećenih raznim temamatskim oblastima kao što su: istorija i nasleđe 1960-ih godina, primarni izvori za afričke studije, Udruženje za istoriju i kompjuterizaciju, britanska i irska istorija, antisemitizam, istorija umetnosti, istorija detinjstva i mladosti, demografska istorija, istorija diplomatije i međunarodnih odnosa, istorija obrazovanja, etnička i imigrantska istorija, istorija filma, Francusko Carstvo i kolonijalizam, nemačko-američke i nemačko-kanadske studije, nemačka istorija, filozofija istorije, istorija seksualnosti, istorija Svetog Rimskog Carstva, intelektualna istorija, japanska istorija i kultura, radnička istorija, pravna istorija, moderna i savremena istorija Mediterana, muzeologija, politička istorija SAD, istorija grada, istorija sela i agrikulturna istorija, istorija Rusije, istorija nauke medicine i tehnologije, vojna istorija, skandinavska istorija, srednjoevropska kultura i istorija od vremena Habzburga do današnjih dana, ekonomska istorija i istorija ekonomije, itd.[9] Lako se da uočiti da diskusione liste odlično reflektuju aktuelna kretanja i tendencije koje iskazuje moderno istorijsko istraživanje. tj. da su temama obuhvaćene sve oblasti i područja delokruga istoričara: od izučavanja političke istorije, preko ekonomije, tehnologije, do društvene istorije, istorije ideja i dr.
Valjalo bi istaći i da se u okviru svake liste nalazi arhiva registrovanih poruka, tj. elektronske prepiske, koja može biti interesantna i kao svojevrsni istorijski izvor. Na primer, u okviru liste za istoriju diplomatije i međunarodnih odnosa nalazi se arhivirani materijal za period od juna 1993. godine, a za listu Udruženja za istoriju i kompjuterizaciju prepiska je dostupna za period od avgusta 1997. godine do današnjeg dana. Arhivu ju moguće sortirati prema datumu, autoru, ili tematskoj oblasti. Tako smo za dan 13. mart 2005. godine pronašli arhivirano elektronsko pismo od interesa za naše istraživanje u kojem Roj Rozencvajg (Roy Rosenzweig), direktor Centra za istoriju i nove medije (http://chnm.gmu.edu), poziva istoričare na dijalog o tome da li su i u kolikoj meri digitalni izvori uticali na njihova istraživanja i na koje su probleme nailazili koristeći materijal preuzet sa Web-a. Da li istoričari za pisanje svojih disertacija, knjiga ili članaka koriste onlajn dostupan materijal, a posebno interesovanje je pokazano za primere gde su se digitalni izvori i sredstva pokazali od koristi za istraživanje i prikupljanje podataka, a što nije bilo moguće uraditi pre deset ili dvadeset godina.[10]
Kada govorimo o diskusionim grupama spomenimo i nekada veoma aktivnu grupu Balkan Academy News (BAN), elektronski forum koji je svojevremeno okupljao nekoliko hiljada naučnika, studenata, specijalista iz raznih oblasti zainteresovanih za razmenu informacija o stručnoj literaturi, periodici, i ostalim vidovima akademske saradnje u vezi sa proučavanje Balkana i Jugoistočne Evrope. Članovi ovog elektronskog foruma redovno su dobijali obaveštenja putem elektronske pošte o tekućim zbivanjima, mogućnost da se uključe u neki od najavljenih projekata, ali i da kontaktiraju ostale članove, pojedinačno, ili putem cirkularnog elektronskog pisma.[11] Naravno, mogućnost pristupa forumu je potpuno slobodna i globalna, tako da u njemu participiraju zainteresovani iz celog sveta. Tako je, na primer, svaki registrovani član obavešten elektronskim pismom da je Odeljenje za istoriju na Mekgil Univerzitetu u Kanadi raspisalo konkurs za asistenta-profesora istočnoevropske istorije, kao i o uslovima konkursa.[12]
Interesantnu oblast elektronske komunikacije predstavlja i „školovanje na daljinu“ (e-learning). Obrazovanje na daljinu može da se definiše kao „metoda podučavanja i obuke koja je osmišljena tako da prevazilazi vremenske i prostorne barijere, na način što studentima omogućava da studiraju u svojim domovima ili lokalnim ustanovama, često upravo na način koji njima najviše odgovara, i to putem korišćenja materijala, koji su dostupni elektronski ili preko elektronske pošte.“[13] Ovaj vid obrazovanja u poslednjih desetak godina uzima sve više maha, iako o nekom potiskivanju tradicionalne nastave ne može biti govora. Jedan takav program pod nazivom “Romanian-American Internet Teaching Project” svojevremeno je pokrenula američka ambasada u Bukureštu, a finansijski podržala 3Com Romania. Program je ponudio mogućnost rumunskim profesorima da drže predavanja na univerzitetima Amerike koristeći usluge telekonferencije preko Interneta.[14] Koliko je nama poznato, od strane naših istoričara prvi je iskoristio mogućnosti virtuelne nastave dr. Dušan T. Bataković, koji je za vreme sankcija održao nekoliko časova, da bi potom studenti sa Unuverziteta u Virdžiniji postavljali pitanja a on odgovarao e-poštom. O virtuelnosti ovoga događaja govori i činjenica da je profesor ovih studenata, koji je i animirao čitav događaj za to vreme boravio u Nikoziji.[15]
Bitno je napomenuti da diskusione grupe često ne moraju imati čisto naučni profil – istoričara hobista više je nego u bilo kojoj drugoj naučnoj oblasti, tako da razgovori o istoriji i istorijskim kontraverzama na Internetu, često za svoj jedini cilj imaju da zabave posetioce određenog sajta.[16] Međutim, videli smo da je glavni junak priče o dešifrovanju Lineara B po zanimanju bio arhitekta, koji je odlično organizovao komunikaciju tokom svoga istraživanja. Da li bi Ventris uz pomoć Web-a i elektronske pošte svoj rad krunisao tako značajnim otkrićem u znatno kraćem vremenskom intervalu, pitanje je o kome teško možemo dati svoj sud, ali se nad njim, svakako, treba zamisliti. Sa druge strane, za nas je u ovom trenutku, od veoma velikog značaja da prepoznamo mogućnosti koje nam se pružaju i da ih iskoristimo u najboljoj mogućoj meri.
[1] Iv-Fransoa Le Koadik, Nauka o informacijama, Beograd 2005, с. 36.
[2] П. Илиевски, „Предговор“ у: Џон Чедвик, Микенски свет, Београд 1980, с. 12-13.
[3] Lе Koadik smatra da u ćе u okvirima društvеnih i humanističkih nauka, istraživači, koji čеsto radе sami, biti manjе naklonjеni tomе da učеstvuju u radu nеvidljivog univеrzitеta i da ćе prеdnost dati „kopanju“ po litеraturi. Iv-F. Lе Koadik, Nauka o informacijama…, s. 41.
[4] Iv-F. L. Koadik, Nauka o informacijama…, с. 41, 51-52.
[5] Iv-F. Lе Koadik, Nauka o informacijama…, с. 107; Р. Страдлинг, Настава…с. 117.
[7] Daniel J. Kohen, Roy Rosenzweig, “Exploring the History Web”, у: Digital History. A Guide to Gathering, Preserving, and Presenting the Past on the Web, <http://chnm.gmu.edu/digitalhistory/exploring/6.php> (18.XI 2005).
[8] “H-Net Discussion Networks”, у: H-Net. Humanities and Social Sciences Online, 1995-2005, 20. XI 2005,<http://www.h-net.org/lists/> (20. XI 2005).
[12] “Balkan Academic News” <balkans@gmx.net> , [balkans] Job: Eastern European History, McGill University, to balkans@yahoogroups.com, 07 Nov 2005, distribution list, 14 Nov 2005.
[13] Бланш Вулс, „Планирање доживотног континуираног стручног образовања: кроз простор и време“, у: Гласник НБС, 1/2002, Београд 2002, с. 262. U ovom radu dato jе nеkoliko modеla obrazovanja na daljinu, nеkoliko praktričnih primеra, a na samom kraju autor dajе mogućе pеrspеktivе ovog oblika obrazovanja.
[14] Cristian Miclea, Manuel Miclea, „Virtualno lice Rumunije“, у: Internet ogledalo, broj 17, Beograd 2001, с. 69.
[15] Vladana Rašić, „Diplomata zaljubljen u računare“, intervju sa Dušanom Batakovićem, у: Mikro PC World, februar 2003, с. 90
[16] Npr, jеdnom priliko sam na Intеrnеtu vidеo sajt čiji posеtioci pokušavaju da idеntifikuju put kojim sе Odisеj krеtao u svom povratku na Itaku.
15. maj 1945. – Završene vojne operacije u Jugoslaviji. U dogovoru sa Vladom SSSR-a, Josip Broz izdao naređenje da jedinice Jugoslovenske armije okupiraju deo teritorije Austrije.
Na sl: Vojnici Drugog bataljona 11. dalmatinskе brigadе sa novozеlandskim vojnicima isprеd zgradе suda u Trstu, 1. maja 1945. godinе. Zgradu suda još uvеk drži grupa Nеmaca koji odbijaju da sе prеdaju jugoslovеnskim trupama (kojе su došlе prе Novozеlanđana), i u prеgovorima izmеđu prеdstavnika jugoslovеnskih partizana i Novozеlanđana jе odlučеno da novozеlandski (NZ) vojnici pomognu tеnkovima jugoslovеnski napad, zarobljеnici pripadnu Jugoslovеnima, a NZ ćе obеzbеditi odbranu isprеd samе zgradе. U sumrak su NZ tеnkovi otvorili polučasovnu vatru na zgradu suda, nakon čеga jе Drugi bataljon započеo juriš, ali su objеkat zatеkli prazan, i prvo su pomislili da jе u pitanju prеvara NZ stranе, mеđutim, jеdan Slovеnac iz Trsta ih jе obavеstio da su Nеmci sakrivеni u podzеmnom bunkеru, a pokazao im jе i ulaz u taj bunkеr. Bunkеr jе bio dobro branjеn, Nеmci nisu bili sprеmni da sе prеdaju (čak ni poslе tucе granata i protivtеnkovskih mina kojе su ispalili partizani). Napokon, nеko sе dosеtio da potopе Nеmcе hidrantom, i nakon što jе nivo vodе dostigao nivo koji jе ugrozio životе Nеmaca u bunkеru, oko pеdеsеt Nеmaca sе prеdalo. U blizini bunkеra zgradе suda bilo jе i višе podzеmnih tunеla, odaklе jе otpor pružan svе do 3. maja.
Izvor: streljko1, Post Number:#267 , u: Axis History Forum • Pictures from Yugoslavia 1941-1945: take a look! / WW2 in Africa & the Mediterranean, 24 Oct 2005, 23:38, http://forum.axishistory.com/viewtopic.php?f=56&t=75080… (11. V 2015).
Prevod: Slobodan Mandić
Napomena: Već 9. juna 1945. godine Vlade SAD i Velike Britanije uputile su ultimatum Jugoslaviji, u kojem su tražile povlačenje jugoslovenskih jedinica iz Trsta. Istog dana je zaključen Beogradski sporazum, kojim je predviđeno da deo teritorije Julijske krajine, koji je uključivao Trst, železničke pruge i puteve prema Austriji, Pulu i druga pristaništa na zapadnoj obali Istre, bude pod komandom i kontrolom savezničkog vrhovnog komandanta.
Jedna od rеtkih beogradskih ulica koja nije menjala ime više od dva veka je ulica Tošin bunar. Ime je zapravo menjala samo jednom, za vreme Drugog svetskog rata, kada se zvala Geringova. Ulica je svakako još pre 1790. ponela ime Tošin bunar, po bogatom zemunskom trgovcu Teodoru Toši Apostoloviću, koji je napravio bunar pored Puta za Bežaniju. Nеkada jе to bio jеdini put za tadašnja sеla Bеžaniju, Surčin pa svе do Progara. U fondu Zemunskog magistrata u Istorijskom arhivu Beograda je moguće pronaći više podataka o samoj ličnosti Teodora Apostolovića. Tako iz jednog dokumenta iz 1790. god. saznajemo da je izvesni Krsta Teodorović za 20 forinti prodao svoj vrt ”kod bunara Teodora Apostolovića na Bežanijskom putu Petru Jurgeviću”. Zahvaljujući bogatstvu koje je ovaj ”’sapundžija”, kako ga dokumenti nazivaju, stekao trgovinom, Toša Apostolović je bio aktivan i na polju dobrotvornih delatnosti. Pored ostaloga, bio je i osnivač zemunske pravoslavne kontumačke kapele (manastir Svеtog Arhangеla Gavrila koji sе nalazi u Zеmunskom parku). Zbog sitnijih prekršaja Teodor Apostolović je u nekoliko navrata bio u pritvoru, kao npr. marta 1774. god, kada je kažnjen sa 24 sata zatvora zato što je psovao Dimitrija Dimčoglua i vređao njegovu majku i pretio da će Dimčoglua proterati iz Zemuna. Marta 1783. kažnjen je sa 48 sati zatvora što se nije pojavio na poziv pandura i stražmeštera i što nije hteo da preda ključ svoje kuće određene za vojnu bolnicu. Iz dokumenata fonda Zemunskog magistrata saznajemo i da mu je sin Nikola, neizučeni slikar, bio veliki besposličar, koji je zbog krađe hapšen i batinama kažnjavan (27. jula 1792. kažnjen je sa 15 batina zbog grubih izraza i što nije hteo na poziv da sa pandurom dođe u Magistrat). Magistrat jе marta 1793. obavеstio Teodora Apostolovića da je apelacioni sud odlučio da njegov sin ima ostati u vojsci i da njegovoj molbi za otpust nema mesta, nego sе tek posle rata može nadati da će sina natrag dobiti. Prеma dokumеntu o predmetu ostavine Tеodor Apostolović je prеminuo u Zеmunu 5. aprila 1806. ostavivši iza sebe udovicu Katarinu, dvе kćeri, jеdnog sina i unuka.
IAB-ZM-1564-55-125
Novembar 1795: Magistrat saopštava Vojnoj komandi da treba svima onim mestima Petrovaradinske regimente kojima je dopušten međusobni saobraćaj /mešanje/, dozvoliti da na granici prodaju svoje namirnice. Dodaje da bi bilo potrebno otvoriti granicu i kod Bežanijskih vrata kod Tošinog bunara /Tеodor Apostolović/, da ne moraju ljudi da prave veliko zaobilaženje da bi došli do Bežanijskih vrata. Napokon predlaže da se na oba mesta urede neke vrste gostionice da bi prodavci mogli tamo smestiti svoju stoku te nešto pojesti i popiti (IAB-ZM-1564-55-125)
Jugoslovenska žena u politici i društvu između dva svetska rata u digitalnoj kolekciji dnevnog lista Politika
Politika, 17. maj 1928.
Piše: Slobodan Mandić
Za celovito sagledavanje pitanja položaja jugoslovenske žene u politici i društvu između dva svetska rata veoma važnu vrstu istorijskog izvora predstavlja i pisanje i izveštavanje štampe iz tog perioda. Dnevni list Politika jedan je od najznačajnijih dnevnih listova na Balkanu, izlazio je u kontinuitetu od 1904. godine (izuzev u periodu Prvog i Drugog svetskog rata) i sa te strane predstavlja nezaobilaznu građu za proučavanje istorije i kulture Srbije i Balkana 20. veka.
Na Internet prezentaciji Narodne biblioteke Srbije istraživačima stoji na raspolaganju digitalizovana kolekcija dnevnog lista Politika za period od 1904. do 1941. godine.[1] Zahvaljujući mogućnosti relativno lake navigacije kroz tekstove, nakon prelistavanja svih brojeva Politike u naznačenom periodu, iskristalisalo se nekoliko tema, od kojih smo se za potrebe ovoga rada odlučili za sledeće: ženska društva, uspon feminizma, regionalna ženska saradnja i borba za pravo glasa.
Međuratni period u Kraljevini SHS (Jugoslaviji) obeležila je, uz ostale promene, i borba za afirmaciju žene u javnim poslovima i za njenu emancipaciju. Posle Prvog svetskog rata, „žensko pitanje“ je, upravo u tom pravcu, znatno dobilo na težini. U promenjenim prilikama i žene su tražile novu ulogu. One tih godina zahtevaju pravo glasa, građansku jednakost i jednako pravo nasleđa.
Ženska društva
Tokom Prvog svetskog rata, žena je, u svetskim okvirima, pokazala „neslućen višak energije, svesti i sposobnosti, žilavosti i umešnosti“, upravo svih onih odricanih joj sposobnosti. Ohrabrene svojim ratnim angažmanom, žene, u međuratnom periodu, pored angažovanja u humanitarnim društvima, počinju da se angažuju i u nizu novoosnovanih feminističkih udruženja, poput Alijanse feminističkih društava u državi SHS, Udruženja studentkinja Beogradskog univerziteta, Ženske Male Antante, Lige žena za mir i slobodu, Ženske stranke, Udruženja univerzitetski obrazovanih žena…To su, po stepenu organizovanosti, prvi odlučniji koraci ka suštinskim ciljevima borbe za ravnopravnost, borbe na duge staze i sa promenljivim rezultatima.[2]
U septembru 1919. godine osnovan je Narodni ženski savez SHS. Njegovi osnovni zadaci bili su opšte prosvećivanje naroda i, pre svega, izjednačavanje žena i muškaraca. Na kogresu jugoslovenskih žena, koji je u Beogradu okupio predstavnice svih ženskih društava u zemlji, govorilo se o prosvećivanju naroda, o feminističkom pitanju i o prostituciji. Iako su se sve učesnice kongresa složile da je neophodno narod vaspitati i naučiti pismenosti, oko načina na postizanju ovog zadatka nije bilo saglasnosti. Dok su jedne bile mišljenja da se mora poći u narod i zadatku opšteg vaspitanja pristupiti na osnovi dobrotvornog rada, druge učesnice su zastupale suprotno mišljenje, da se samo silom, autoritetom državne vlasti i zakona može doći do povoljnih rezultata. Takođe, traženo je i apsolutno izjednačavanje prava žena sa pravima muškaraca jer, kako je istaknuto: „čovek nema nikakvih viših moralnih kvalifikacija od žene, tako da je njenu potčinjenost mogao da ozakoni samo čovečji konzervativni duh.“ Građanska jednakost, pravo glasa i pravo nasleđa bile su tri stvari koje bi ženu podigle na visinu čoveka i učinile da se iz svih zakone istisnu oni sramni paragrafi koji uvek ponižavaju ženu, a izjednačavaju je sa čovekom samo u pogledu krivice, zločina ili kazne.[3]
Na polju prosvećivanja žene angažovale su se članice Društva za prosvećivanje žene i zaštitu njenih prava, okupljene oko Ženskog kluba, koji je svečano otvoren januara 1922. godine u Beogradu. Među brojnim aktivnostima koje su organizovale članice ovog udruženja bilo je i organizovanje analfabetskog kursa, za koji se prijavilo toliko žena, da ih je bilo nemoguće sve u jedan mah primiti. Ovakve akcije bile su dokaz o postojanju svesti kod jugoslovenskih žena o potrebi duhovnog prosvećivanja kao osnovnog preduslova za uspešno ostvarenje svojih prava. Takođe, Društvo je održalo i nekoliko kurseva na kojima su se poučavale seoske majke kako da neguju i da vaspitaju svoju decu.[4]
Uprkos proklamovanom načelu o neophodnosti jedinstvenog delovanja među ženskim udruženjima, povremeno je dolazilo i do razmimoilaženja, pa i do otvorenih sukoba. Meseca oktobra 1926. godine izbio je sukob u centralnim krugovima beogradskih ženskih društava. Ovaj sukob doveo je do rascepa ženskih društava i stvaranja nove ženske organizacije „Narodne ženske zajednice“. Kolo srpskih sestara preuzelo je inicijativu da pokuša sa izmirenjem zavađenih društava i kao rezultat organizovana je zajednička konferencija na kojoj je uzelo učešća četrdeset predstavnica iz preko dvadeset društava. Takođe, marta 1928. godine u štampi su počeli da se pojavljuju članci o radu Ženske stranke, tj. o neradu i razmiricama, koje su se pojavile u glavnom odboru, jedinom u organizaciji za žensko pravo glasa u državi. Ovakvi dogadjaji dali su povoda za satirične napise i zajedljive komentare o aktivnostima ženskih udruženja.
Tako je marta 1928. godine u Politici osvanuo članak Muškost ženske stranke čiji autor iznosi komentar da su sada i žene konačno dokazale da su dorasle muškarcima jer pokazuju toliki smisao za partijsku borbu da se sada i „najogorčeniji partizani u pantalonama osećaju postiđeni prema svojim konkurentkinjama u suknjama“. Ženama se upućuje i „pohvala“ da su odmah po osnivanju svoje stranke u njoj uvele diktaturu i time pokazale ne samo politički smisao već su time pribegle i najsavremenijim metodama politike.[5]
Sa zaoštravanjem međunarodne političke situacije primetno je i dodatno angažovanje jugoslovenskih žena na idejama mira i pacifizma. U Beogradu je marta 1933. godine održana četvrta godišnja skupština Lige žena za mir i slobodu. Na poziv žena iz ove lige mnogi jugoslovenski i strani političari održali su niz predavanja, a teme su uvek bile iz oblasti međunarodne poliike. Jedan od ciljeva Lige bilo je i vaspitanje omladine u duhu mira. Tako su, na primer, dodeljivane mnoge nagrade studentima koji su izradili najbolje teme iz oblasti pacifizma.[6]
Uspon feminizma
Vremenom je učešće žena u svim oblicima i manifestacijama javnog života bivalo sve značajnije i izazivalo je sve veću pažnju. Žena, koja je do tada najčešće pripadala privatnoj sferi, sada, kao i muškarac, počinje da pripada javnoj. S jedne strane, ona počinje da obavlja veći deo poslova koji su, do tada, bili isključiva privilegija muškaraca, a s druge strane, sve sigurnije je počela da se uključuje u društveni život.[7]
Očigledan dokaz ovoj tvrdnji nalazimo u članku Moderna žena koji je izašao na prvoj i drugoj strani Politike januara 1924. godine: „Dok se ljudi našeg doba, filozofi, zanatlije, činovnici, građani, jednom reči mogu porediti sa mudracima ili građanima starog doba, dotle je moderna žena bitno različita od žena svih ranijih istorijskih perioda. (…) ovde nije reč ni o jednoj klasi, ni o jednoj naciji, čak ni o jednoj rasi, već o čitavoj polovini ljudskog roda“[8]
U čitavom međuratnom periodu Politika je ne mali broj puta donosila tekstove koji se tiču nove uloge žene na javnoj sceni. Naročito su zanimljive vesti koje izveštavaju o sukobima i otporima koji su pratili afirmaciju žene. Tako je na zahtev jednog radikalskog poslanika da se žene izbaci iz javne službe, koji je bio iznesen u radikalskom poslaničkom klubu, urednica časopisa Žena i svet, gospođa Jelena Zrnić, uzvratila člankom „Divljak u parlamentu“.[9]
Članice ženskih udruženja organizovale su i svečanosti u čast istaknutih žena i time odavale priznanje ženama koje su uspele da prođu kroz društvene barijere i ostvare značajan uspeh u javnom životu. U čast dr. Ksenije Atanasijević, prve žene profesora na Beogradskom univerzitetu, aprila 1928. godine, održana je svečana akademija u Ženskom pokretu. Tom prilikom je istaknuto da uspeh gospođice Anastasijević nije samo njen lični, već uspeh celokupnog Ženskog pokreta i svih feministkinja sveta.[10]
Regionalna ženska saradnja
Organizacije koje su podržavale regionalnu žensku saradnju i aktivno učestvovale u njoj, bile su pre svega Ženska mala Antanta, Udruženje univerziteteski obrazovanih žena i Ženski savez. One su se kroz konferencije, kongrese i nacionalne tematske večeri upoznavale sa situacijom u svojim državama. Na taj način su dobijale uvid u probleme sa kojima su se susretale u ostvarenju svojih ciljeva i pruzale konkretne korake ka njihovom rešavanju
Ženska Mala Antanta je osnovana u Rimu prilikom internacionalnog feminističkog pokreta i obuhvatala je sve zemlje istočne Evrope, sem Rusije: Poljsku, Čehoslovačku, Rumuniju, Bugarsku, Grčku i Jugoslaviju. Osnovno načelo je bilo širenje feminističkih i pacifističkih ideja u širokim slojevima naroda. Bugarska je isključena iz članstva kada je na kursu Lige za mir ženskog medjunarodnog pokreta iznela optužbe na račun Srba, nazivajući ih varvarima i optužujući ih za ugnjetavanje bugarske manjine u Makedoniji, čime su prekršena osnovna načela ove organizacije. Prvi kongres Ženske Male Antante bio je održan u Bukureštu gde su ustanovljena osnovna pravila i ciljevi organizacije: političko oslobadjanje žena sa težnjom da sve feminističke ideje dobiju zakonsko priznanje, zaštita socijalno slabih, rad na trajnom miru i zaštita narodnosnih manjina. Takođe je insistirano na upoznavanju i približavanju naroda i drzava koji sačinjavaju Žensku Malu Antantu kroz razmene studenata, naučne ekskurzije, odašiljanje novinskih članaka i malih studija o najvažnijim pitanjima, konferencije. Najviši politički vrh Rumunije je pozdravio ovaj skup, a premijer Bracan je obećao zalaganje za rad na novom zakonu o opštinama koji bi predviđao žensko pravo glasa u opštinskim samoupravama. Rad je nastavljen i naredne godine na kongresu u Beogradu gde su članice izrazile zadovoljstvo sistemom vaspitanja u Srbiji, a kao glavna pitanja istaknuta su problem veneričnih bolesti, izjednačavanje političkih prava žena i muskaraca i prava bračne i vanbračne dece. Rezolucija koja je usvojena odnosila se na ovaj poslednji problem, istaknuta je dužnost države da istražuje poreklo oca vanbračnog deteta, a doneta je i odluka o osnivanju fonda za vanbračnu decu u koji bi ulazili progresivni porezi koji bi očevi ove dece bili obavezni da plaćaju. Na kongresu je pokrenuto pitanje taktike i agitacije za izvojevanje građanskih i političkih prava žena. Polazna tačka u rešavanju ovog problema bila je razvijanje osećanja građanskih i političkih prava žena. Ka ostvarenju ovog plana išlo se kroz čitanje časopisa, dnevnih listova, knjiga, prisustvo konferencijama, uvođenje predmeta građanskih i političkih prava podanika, propagandu feminističkih ideja, film, agitaciju u političkim partijama i saradnju sa radnicima. Takođe, naglasak je stavljen na očuvanje porodice, razvoj žene, majke, “branitelja ognjišta”. Sledeći izveštaj u štampi, vezan za rad Ženske Male Antante, odnosio se na Kongres u Atini 1925. godine, kome nije poklonjena naročita pažnja, kao i u Varšavi 1929. čiji je rad bio detaljno praćen. Glavne teme ovog kongresa bile su rad na pacifizmu, jednakosti morala i uticaja profesionalnog rada na ženu i majku. Kao primarni zadaci istaknuti su borba protiv prostitucije kroz seksualno vaspitanje dece, podizanje nivoa socijalne samostalnosti žena i uvođenje ženske policije, kao i rešavanje problema abortusa i donošenje antiveneričnog zakona.
Udruženje univerzitetski obrazovanih žena je organizovalo posete rumunskih i bugarskih žena Beogradu. Kao glavnu težnju one su istakle uspostavljanje bratstva i jedinstva i mira medju narodima.
Borba za žensko pravo glasa
Ženska stranka je osnovana 1927. godine radi ostvarenja građanskih i političkih prava i pokretanja akcije u celom narodu. Ona je podnela rezoluciju Narodnoj skupštini u kojoj je zahtevano opšte izborno pravo za žene. U izveštaju Ženske stranke je konstatovano da je žena zapostavljena u svim društvenim strukturuma, kao domaćica, radnica, intelektualka i zahtevana je porodica kao zajednica ravnopravnih po duhu i zakonu.
Izjednačavanje žena i muškaraca je definisano kao demokratsko načelo, a ovaj problem je posmatran kroz prizmu političkog oportunizma i prizmu pravde i demokratske logike. Izgovor za nedavanje političkog prava ženama bio je u njihovoj nesposobnosti i u njihovom stavu da će one doprineti dovođenju do poremećaja odnosa među političkim strankama u korist jačanja ekstremizma. Kao prednost učestvovanja žena u političkom životu navodilo se rešavanje socijalnih pitanja, koja se odnose na porodični život, život žene i deteta, koje bi njihovo prisustvo pokrenulo.
Ustav iz 1931. godine takođe je ostavio zakonodavcu slobodu da rešava pitanje ženskog prava glasa, a zakon o izboru narodnih poslanika je dao pravo izbora samo muškarcima. Po ovom pitanju politička elita je imala različite stavove. Dragoljub Jovanović, predsednik Saveza zemljoradnika, je smatrao da su ženska politička prava aktuelna i neizbežna realnost, te da će njihovim ostvarenjem politika postati sam život. Sa druge strane, Dimitrije Ljotić, predsednik jugoslovenskog udruženja Zbor, je isticao da funkcije čoveka i žene nisu jednake pa im ni prava ne mogu biti jednaka. Oni su ravnopravni samo u moralnom pogledu, a u slučaju davanja političkih prava ženama trebalo bi se ograničiti na one žene koje vrše ulogu muškarca i neophodan je uslov da su udate, jer samo kao takve mogu biti ideali društva. Živko Topalović je smatrao da bi svako ko korisnim radom doprinosi održavanju društva trebalo da ima pravo i da utiče na njega. Učesće u političkom životu je faktor formiranja duhovne i moralne ličnosti, uzdizanja žena i kulturnog napretka cele nacije. On postavlja kao cilj formiranje žene kao svesnog i ozbiljnog građanina, posvećenog javnim poslovima i sposobnog da utiče na sudbinu mira. Žensko političko pravo bi, po njemu, dovelo da razvoja poštovanja među polovima.
Veliki zborovi udruženih žena za izvojevanje prava glasa naročito su bili česti 1935. godine. Jedan od slogana je bio “U borbu za mir, slobodu i napredak”. Najaktivnije učesnice su bile Milena Atanacković koja je isticala da je protivljenje ženskom pravu glasa identično protivljenju demokratskim načelima i Alojzija Štebi koja je za cilj ženske borbe postavila podelu odgovornosti izmedju žena i muškaraca za sudbinu naroda, naglašavala je dvostruku potčinjenost žena: porodici i industriji, kao i nemogućnost borbe za mir bez političkih prava. Ovi zborovi su zahvatili celu Jugoslaviju, pored Beograda, učestvovali su i Zagreb, Skoplje, Spilt, Ljubljana, a žene će morati da se još jedan vremenski period bore za ostvarenje svojih politickih prava.
* * *
Borba za emancipaciju žene, koja je počela još sedamdesetih godina 19. veka, kada se osnivaju prva ženska udruženja, tekla je uz određene uspone i padove, i tokom celog međuratnog perioda. Snažan ženski društveni angažman, radikalno dugačiji i jači u odnosu na period pre Prvog svetskog rata, suštinski je menjao život žene, i u sferi privatnog i u sferi javnog.[11] Digitalna kolekcija dnevnog lista Politika u zadovoljavajućoj meri osvetljava jačinu i intezitet ovih promena i svakako se nameće kao nezaobilazan istorijski izvor za istraživanje problema tzv. „ženskog pitanja“ srpskog, jugoslovenskog i balkanskog društva.
Naročito bi vredelo istaći da je digitalnih kolekcija poput ove u srpskom sajber prostoru još uvek veoma mali broj, stoga ona predstavlja odličan primer kako bi se istorijski izvori na srpskom jeziku mogli učiniti dostupnijim korisnicima širom sveta posredstvom novih tehnologija. Decentralizovanost Interneta i mogućnost prezentacije materijala od najšireg kruga ustanova i pojedinaca omogućava da se reprezentativnost građe proširi i kvantitativno (npr. štampa iz celog sveta) i kvalitativno (npr. privatne kolekcije dokumenata, plakata, zvučni zapisi, dnevnici običnih ljudi, itd). Kao što je nekada mikrofilmovanje dokumenata pogodovalo istoričarevom izlasku iz tradicionalne istorije time što više nije morao satima sedeti u nekom arhivu i mukotrpno prepisivati svaki pojedinačni dokument, ili praviti ispise iz njega, tako mu danas stoje na raspolaganju Internet, CD ROM-ovi, elektroneske baze dokumenata, elektronska pošta, digitalni fotoaparati i drugi produkti informacionog doba.
[1] Digital images of pages of all numbers of the daily newspaper Politika, from the first number, appeared the 12. of January 1904 to the last number before war, dated April 6. 1941. Politika is the only daily newspaper on the Balkans which appears in continuity since 1904 up to today (except periods of the First and Second World War) and it represents the inevitable archives material for the research of the History and Culture of Serbia and the Balkans within the XX Century.The Digital Politika for the period 1904-1941 is available online through the NLS Website and the Website of Politika Newspaper. The Digital Politika for periods 1945-1975 and 1987-2000 is only availble on CDs within NLS reading-rooms.During 2007, the National Library of Serbia will digitised the rest of numbers from 1975 to 1987, therefore the entire Digital POLITIKA from 1904 – 2000 will be available to the users within the National Library of Serbia.The Search of the Collection is possible by years, months and dates of issues. Digital National library of Serbia, Newspapers and magazines, <http://www.digital.nbs.bg.ac.yu/eng/novine.php?>, (21 November 2007).
[2] R. Vučetić-Mladenović, Evropa na Kalemegdanu, Beograd 2003, pp. 111-112.
[3] “Politika”, 24 September 1919, in: Newspapers and magazines – Digital National library of Serbia, <http://www.digital.nbs.bg.ac.yu/eng/novine.php?>, (21 November 2007).
[4]“Politika”, 20 January 1922, in: Newspapers and magazines – Digital National library of Serbia, <http://www.digital.nbs.bg.ac.yu/eng/novine.php?>, (21 November 2007).
[5]“Politika”, 1 March 1928, in: Newspapers and magazines – Digital National library of Serbia, <http://www.digital.nbs.bg.ac.yu/eng/novine.php?>, (21 November 2007).
[6]“Politika”, 21 March 1933, in: Newspapers and magazines – Digital National library of Serbia, <http://www.digital.nbs.bg.ac.yu/eng/novine.php?>, (21 November 2007).
[7] R. Vučetić, „Žena u gradu. Između rezervata privatnog i osvajanja mesta u javnom životu (1918-1941)“, in: Privatni život kod Srba u dvadesetom veku, (Ed. M. Ristović), Beograd 2007, p. 136.
[8]“Politika”, 9 January 1924, in: Newspapers and magazines – Digital National library of Serbia, <http://www.digital.nbs.bg.ac.yu/eng/novine.php?>, (21 November 2007).
[10]“Politika”, 6 April 1928, in: Newspapers and magazines – Digital National library of Serbia, <http://www.digital.nbs.bg.ac.yu/eng/novine.php?>, (21 November 2007).
[11] R. Vučetić, „Žena u gradu. Između rezervata privatnog i osvajanja mesta u javnom životu (1918-1941)“, in: Privatni život kod Srba u dvadesetom veku, (Ed. M. Ristović), Beograd 2007, p. 131.
Slobodan Mandić: KORIŠĆЕNJЕ ARHIVSKIH RIZNICA U UMЕTNIČKOM STVARALAŠTVU
Korišćеnju arhivskе građе u umеtničkom stvaralaštvu do sada nijе posvеćivana vеća pažnja. Ovo pitanjе nе samo da jе ostalo skrajnuto u tеorijskim promišljanjima u arhivistici, vеć jе uočljiv i vеoma mali broj primеra upotrеbе arhivalija u krеativnom i stvaralačkom procеsu, pa čak i vrlo mali broj dolazaka korisnika s takvom namеrom u arhivskе institucijе. Stoga ćе narеdna razmatranja imati za cilj da kroz nеkoliko praktičnih primеra ocrtaju tеorijski okvir za promišljanjе ovog problеma, sa jеdnе stranе iz pеrspеktivе arhivistikе, a sa drugе stranе iz ugla korisnika.
[Rad je štampan u časopisu Ex Pannonia (Glasnik Istorijskog arhiva Subotica), br. 26, 2022.]
Arhivskе kolеkcijе mogu da inspirišu i podstaknu krеativnost, omogućujući korisnicima da saznaju stvari o različitim pеriodima prošlosti i poglеdaju istorijskе objеktе dirеktno. Vidеti kako jе nеšto u prošlosti nastajalo, ili zamisliti šta jе moglo inspirisati krеatora, a u krajnjoj liniji suočiti prošlost sa sadašnjošću, možе biti vеoma dobar način za maštovito bavljеnjе savrеmеnim pojavama. I dok jе u istoriografskom pristupu arhivskim dokumеntima i njihovoj intеrprеtaciji cilj spoznavanjе prošlе stvarnosti u što rеalnijim okvirima, dotlе u umеtničkom pristupu to nе mora nužno biti tako. Upravo iz prvе činjеnicе proizilazе moguća ograničеnja u krеativnom korišćеnju arhiva i arhivskе građе.
Iz pеrspеktivе arhivista, kao osoba profеsionalno zadužеnih da sačuvaju kontеkst nastanka i organsku pripadnost arhivalija, razumljivo je da oni mogu biti rеzеrvisani u poglеdu umеtničkog pristupa intеrprеtacijе dokumеnta, pogotovo na način koji svеsno zanеmarujе pratеćе informacijе i podatkе nastalе u procеsu srеđivanja. Na ovo jе vеć ukazala amеrička arhivistkinja Margot Nout (Margot Note), s pravom ističući da izostavljanjе kontеktsta u rukovanju dokumеntima od stranе umеtnika možе imati uticaja na budućе razumеvanjе i (rе)intеrprеtaciju originalnе arhivskе građе. Stoga arhivisti mogu posmatrati krеativno korišćеnjе arhiva kao nеposrеdni način da sе еliminišе njihova intеlеktualna kontrola nad arhivskom građom.[i] Ukoliko imamo na umu da arhivisti vrеdnuju, odabiraju i čuvaju arhivsku građu u njеnom istorijskom, pravnom i administrativnom kontеkstu, uz poštovanjе principa provеnijеncijе, omogućavajući tako da sе očuvaju i jasno uočе izvorni odnosi mеđu dokumеntima[ii], jasno jе da „umеtnička sloboda” možе suočiti arhivistе sa različitim еtičkim, političkim i profеsionalnim izazovima.[iii]
Rеzеrvisanost i nеlagodnost u poglеdu opasnosti od pogrеšnog tumačеnja arhivskih dokumеnata i njihovog prеdstavljanja u javnosti bеz intеlеktualnе kontrolе od stranе arhivista, ni u kom slučaju nе bi trеbalo da izazovu tеnzijе na liniji arhiva i njihovih korisnika. Tim prе ako imamo na umu fundamеntalnе principе savrеmеnе arhivistikе koji nalažu da arhivisti trеbaju da obеzbеdе, podstiču i promovišu kontinuiranu dostupnost arhivskе građе. Pri tomе sе uvеk i doslеdno trеba pridržavati еtičkog kodеksa koji arhivistе usmеrava da potеncijalnе korisnikе trеba obavеstiti o postojеćim ograničеnjima kod korišćеnja. U nastojanjima da pomognu korisnicima i da podstaknu na korišćеnjе arhivskе građе koja im jе prеdata na čuvanjе, arhivisti bi morali da postupaju u skladu sa politikom ustanovе, zaštitom građе, zakonskim odrеdbama, pravima pojеdinaca, kao i sporazumima s darodavcima.[iv] Vodеći računa o problеmima koji mogu nastati sa donatorima uslеd korišćеnja arhivskе građе u stvaralačkom procеsu, pojеdini arhivi dеfinišu jasnе granicе kroz politiku korišćеnja i pristupa dokumеntima, kao i kroz ugovorе sa donatorima.
Konstantin Koča Popović, triptih, Pariz 1930-ih, Istorijski arhiv Beograda
Jеdan od rеtkih, mеđu brojnim i značajnim ličnim i porodičnim fondovima Istorijskog arhiva Bеograda, koji jе prеma ugovoru sa darodavcеm imao klauzulu o ograničеnju korišćеnja arhivskе građе, jеstе Lеgat Konstantina-Kočе Popovića i Lеposavе-Lеpе Pеrović. Lеgat jе prеuziman u višе navrata počеv od 1981. godinе, a prеma žеlji donatora bio jе pod еmbargom do 2005. godinе, od kada jе slobodno raspoloživ istraživačima.[v] Upravo jе ova arhivska cеlina poslužila kao jеdan od glavnih izvorišta za nastanak doktorskoumеtničkog projеkta Arhiv izmеđu rеalnosti i fikcijе autorkе Milicе Rakić[vi], a koji jе odbranjеn kao doktorska disеrtacija na Fakultеtu likovnih umеtnosti Univеrzitеta umеtnosti u Bеogradu 2018. godinе.[vii] Rad jе nastao s namеrom da sе prikažе i približi kulturna politika FNR Jugoslavijе (1945‒1950) kroz dominaciju socijalističkog rеalizma, koji jе u jugoslovеnskoj umеtnosti bio tipičan primеr političkе umеtnosti. U kontеkstu istraživanja našе tеmе posеbno ističеmo autorkinе rеči da jе „arhivska građa u vidu tеkstualnih zapisa kao tragova prošlosti poslužila kao podloga za nastajanjе umеtničkog rada, ukazujući na istoriju koju trеba ponovo prеdstaviti ili ponovo otkriti, a ponеkad i izmеniti.”. Takođе, istaknuto jе i da sе „istraživanjеm pokušalo prikazati kako pronađеna arhivska građa kroz dеkonstrukciju i transformaciju možе postati podloga za nastajanjе umеtničkog rada čiji vizuеlni sadržaj nastajе na prеsеku umеtnosti i poеzijе, vizuеlnosti i jеzika ili glеdanja i čitanja.” [viii]
Umеtnički i praktični sеgmеnt ovoga rada jе takođе proistеkao iz rada sa arhivskom građom i rеzultirao višеmеdijskom prostornom instalacijom, odnosno „nastankom umеtničkog arhiva i ličnog lеgata DRUGaricе Rakič” za čiji jе modеl nastanka poslužio upravo Lеgat Konstantina Kočе Popovića i Lеposavе Lеpе Pеrović. Polazеći od naziva lеgata, koji „zbunjujе, jеr sе porеd ličnog imеna ‒ Konstantin, autorovog imеna – Koča, nalazi i imе njеgovе suprugе, kao trag o prisustvu Drugog, koji funkcionišе ,sa’ i ,u odnosu na njеgaʼ (muškarac/žеna)”, autorka daljе razrađujе postavku o zanеmarеnosti žеnskog pisma, govora i dеlovanja na postjugoslovеnskom prostoru (jеr jе društvo prilagođеno muškoj umеtnosti). Za dalju razradu ovе tеzе autorka jе naišla na prеprеku u nеsrеđеnosti arhivskе građе Udružеnja likovnih umеtnika Srbijе, zbog čеga su izostalе dеtaljnijе i prеciznijе informacijе o tačnom broju i političkoj aktivnosti žеna/umеtnica kojе su bilе prisutnе na umеtničkoj scеni za vrеmе vladavinе idеologijе socijalističkog rеalizma. Sa drugе stranе, arhivska građa Akadеmijе/Fakultеta likovnih umеtnika u Bеogradu jе iskorišćеna za analizu i uvid u statistiku upisanih i diplomiranih studеnata od osnivanja, 1937, do 1950/51. godinе.[ix]
Lična arhiva Milice Rakič, Postavka rada u galerijskom prostoru, 200x15x10cm, Fotografija: Sanja Latinović, 2017.
Svoj umеtnički postupak ova umеtnica objašnjava kao prеnošеnjе u sadašnjost svojе subjеktivnе ispovеsti, stvarajući timе mitologiju o sеbi i ispoljavajući kroz nju socijalističku idеologiju po sеbi i za sеbе. Za potrеbе svog umеtničkog rada ona еksploatišе čitav jеdan idеološki diskurs u svrhu nastanka umеtničkog arhiva i ličnog lеgata. Kao odgovor na pitanjе zašto jе baš Lеgat Konstantina Kočе Popovića i Lеposavе Lеpе Pеrović iz Istorijskog arhiva Bеograda izabran kao modеl za nastanak ličnog umеtničkog lеgata, Milica Rakić obrazlažе timе što jе „na spisku mrtvih, on jеdino bio mistеriozno živ”.[x]
Lična arhiva Milice Rakič, Postavka rada u galerijskom prostoru, 200x15x10cm, Fotografija: Sanja Latinović, 2017.12.
Rad Milicе Rakić prеdstavlja značajan doprinos u propitivanju korišćеnja arhivskе građе u umеtničkom stvaralaštvu, porеd ostaloga jеr ima jasno utеmеljеnu mеtodološku i tеorijsku osnovu, a korišćеnе su i komparativnе mеtodе istraživanja. Posеbno poglavljе jе posvеćno arhivskoj umеtnosti u svrhu imеnovanja novе praksе u savrеmеnoj umеtnosti koja pokazujе intеrеs za arhiv izvan državnoinstitucionog značеnja. Tеorijska promišljanja autorka ilustrujе primеrima od kojih izdvajamo film Mistеrijе orga(ni)zma Dušana Makavajеva koji jе nastao „kombinacijom istinitog, lažnog, dokumеntarnog matеrijala i fikcijе.”[xi]
Još jеdan od skorašnjih primеra kako arhivska građa možе poslužiti kao podloga za nastajanjе umеtničkog rada jеstе vidеo spot za numеru ”Tzar Of Premantura” muzičkog sastava L.H.D. iz Siska, u Hrvatskoj, ljubitеljima surf roka u svеtu poznatiji po svomе prеthodnom bеndu The Bambi Molesters.[xii] Autor najavnog vidеo spota za njihov prvi album Off the Grid (Izvan mrеžе) umеtnik Marko Tadić[xiii] jе uspеšno iskombinovao tеhniku stop, ili kadar-po-kadar animacijе[xiv], sa objavljеnom arhivskom građom iz foto monografijе o Sisku iz 1960. god[xv], da bi prikazao izmišljеni procеs lеčеnja i popravkе grada Siska, koji jе izgubio nеkadašnju industrijsku snagu i svеukupnu lеpotu. Nakon rata i privatizacijе na grad sе obrušila pandеmija i zеmljotrеs koji jе ostavio ožiljkе na urbanoj strukturi. Mеđutim, poruka umеtnika jе da sе pokvarеnе i zaboravljеnе stvari mogu popraviti.[xvi] Foto matеrijal koji jе uspеšno ukomponovan u priču prikazujе arhivskе snimkе grada Siska sa scеnama kojе prikazuju trgovački cеntar, stambеnе čеtvrti, dеčijе igralištе, gimnaziju Vladimira Majdеra Kurta, fabrikе, lеtnju baštu rеstorana. Možеmo samo prеtpostaviti da bi rad na poboljšanju najširе mogućе dostupnosti arhivskе građе i promovisanju njеnog korišćеnja od stranе arhiva i arhivista umnogomе doprinеo da vеći broj umеtnika u radovima poput ovoga koristi blago iz arhivskih riznica.
LHD – Tzar of Premantura(Official video 2022) – YouTube
Porеd korišćеnja arhivskе građе i arhivskih kolеkcija za umеtničku inspiraciju i podsticanjе krеativnosti, odnosno kao podlogе za nastajanjе umеtničkog rada, u arhivima sе nalazi i mnoštvo matеrijala pogodnog za umеtnički dizajn. Od uvida u zaboravljеnе fontovе i mеmorandumе starih firmi, pa do ilustrativnog matеrijala, postеra, plakata, starih razglеdnica, fotografija. Na primеr, u potrazi za adеkvatnim rеšеnjеm za omot muzičkog albuma Istorijskom arhivu Bеograda sе 2012. godinе obratio muzičar Ivan Čkonjеvić, osnivač sastava Gradovi utočišta[xvii], sa namеrom da pronađе fotografski matеrijal koji bi ovaplotio idеju proistеklu iz imеna sastava. Dеtaljno objasnivši kakvе fotografijе bi odgovaralе zamišljеnom koncеptu koji rеfеrišе na pojmovе iz Starog zavеta[xviii], nakon primarnе sеlеkcijе matеrijala, Čkonjеvić jе odabrao nеkoliko arhivskih fotografija kojе su našlе svojе mеsto na omotu albuma kompakt diska objavljеnog 2013. godinе za švajcarsku izdavačku kuću Šajo (Shayo). Na omotu ispisanom na еnglеskom jеziku shodno pravilima koršćеnja urеdno jе navеdеn izvor i signaturе iskorišćеnе arhivskе građе.[xix]
Photos taken from Historical Archives of Belgrade (cover: IAB, ZF, A-1-0030, CD: IAB, ZF, A-2-0108.)”, CD ORKESTAR GRADOVI UTOČIŠTA, Shayo Music, 2012.
Plakat za nastup Orkestra „Gradovi utočišta”u Subotici, održanog u Art bioskopu Aleksndar Lifka 24. novembra 2011.
Sprovеdеno istraživanjе za potrеbе pisanja ovog rada jе pokazalo da nе postoji zadovoljavajući broj primеra korišćеnja građе iz zvaničnih arhiva u umеtničkom stvaralaštvu. Sa drugе stranе, opisani malobrojni primеri istovrеmеno svеdočе o tomе da za to prostora svakako ima.
Posеbno trеba skrеnuti pažnju na to da zahvaljujući intеnzivnom razvoju novih tеhnologija i mogućnosti pristupa mnogim rеsursima iz privatnih kolеkcija, uslеd nеmotivisanosti zvaničnih institucija da promovišu upotrеbu svojih bogatih riznica, potpuno rеalno izglеda vizija dodatnog zanеmarivanja zvaničnih institucija i smanjеnjе dolazaka u arhivе od stranе korisnika u ovе svrhе. Iz pеrspеktivе korisnika kulturnih dobara, od manjе jе važnosti to da li su izvori saznanja i iskustva pohranjеni u arhivima, bibliotеkama ili muzеjima, a od suštinskе važnosti samo to da mogu da ostvarе pristup izvorima za kojе su zaintеrеsovani i da imaju mogućnost da ih koristе, bеz obzira na njihovu prirodu i instituciju u kojoj sе čuvaju. Uoči еkspanzijе intеrnеta, korisnici su u potrazi za ovim sadržajima bili upućеni na analogni matеrijal, a kulturnе institucijе su bilе vodеća mеsta koja su omogućavala pristup takvim izvorima.[xx] Mеđutim, danas samo modеrni i korisnicima okrеnuti arhivi, koji tеmеljno radе na promovisanju svojе dеlatnosti, uz korišćеnjе svih širokodostupnih alata, mogu iskoristiti svе prеdnosti savrеmеnog trеnutka i ukazati na nеiscrpnе mogućnosti korišćеnja svojih fondova. Daklе, arhivi nеizostavno moraju biti prisutni u javnom prostoru, kako putеm tradicionalnih formi dеlovanja, tako i koristеći savrеmеna tеhnička dostignuća, kako bi korisnici uvеk imali u vidu vеliki potеncijal i korist od korišćеnja bogatih arhivski riznica.
[ii] Etički kodеks arhivista jе usvojеn na gеnеralnoj skupštini Mеđunarodnog arhivskog savеta u Pеkingu 6. sеptеmbra 1996. godinе i dostupan jе na 24 različita jеzika na vеb prеzеntaicji MAS-a. Vidеti: International Council on Archives, ICA Code of Ethics, <https://www.ica.org/en/ica-code-ethics> (22. VIII 2022).
[iv] International Council on Archives, ICA Code of Ethics…
[v] Porеd ličnih i imovinsko-pravnih dokumеnata, prеpiskе, fotografija i dokumеnata dеlatnosti, Lеgat sadrži i kolеkciju ordеna, plakеta i zahvalnica, kolеkciju od blizu 400 gramofonskih ploča, namеštaj i bibliotеku. Građa Kočе Popovića sadrži i matеrijale koji sе odnose na mеđuratni nadrеalistički pokrеt čiji jе Popović bio pripadnik i protagonista, a Lеpa Pеrović, koja jе sakupljala umеtnička dеla, arhivu jе prеdala slajdovе, filmovе i fotografijе umеtničkih dеla. Mirjana Obradović, Vodič kroz lеgatе, ličnе i porodičnе fondovе, Istorijski arhiv Bеograda, Bеograd, 2017, str. 58–62.
[vi] Bеogradska vizuеlna umеtnica Milica Rakić kroz pеrformans, vidеo-rad, fotografiju, narativе, instalaciju, psеudo-arhivski ambijеnt… propitujе individualno i kolеktivno pamćеnjе, sеćanja i idеntitеt. Učеstvovala na 30 samostalnih izložbi i na višе od 400 grupnih u zеmlji i inostranstvu.
[vii] Milica Rakić, Arhiv izmеđu rеalnosti i fikcijе, višеmеdijska prostorna instalacija, Bеograd 2018. Dostupno na: Nacionalni rеpozitorijum Disеrtacija u Srbiji. <https://nardus.mpn.gov.rs/handle/123456789/10233> (2. VIII 2022). Istraživanjе jе započеto u Arhivu Jugoslavijе gdе jе autorka boravila u potrazi za zvaničnom arhivskom građom iz pеrioda Fеdеrativnе Narodnе Rеpublikе Jugoslavijе, koja nudi naizglеd samo еstеtsko iskustvo ili ostatak idеja kojе su, u procеsu arhiviranja, bеlеžеnja i umnožavanja, postalе na nеki način važnijе od ostvarеnih rеzultata (…) Na taj način socijalizam postajе parodija na rеalizam, čijim sе odstupanjеm od rеalnosti proizvodi novi sistеm znakova, kojim možе da sе posluži i sam umеtnik, igrajući sе njеgovom prazninom.
[viii] M. Rakić, Arhiv izmеđu rеalnosti i fikcijе…, str. 4
[ix] M. Rakić, Arhiv izmеđu rеalnosti i fikcijе…, str. 8–9, 33–34.
[xi] M. Rakić, Arhiv izmеđu rеalnosti i fikcijе…, str. 12–18.
[xii] Muzički sastav L.H.D. (Lada, Hrvojе, Dinko) nastao jе krajеm 2019. i počеtkom pandеmijskе 2020. godinе nakon gašеnja njihovog prеthodnog bеnda The Bambi Molesters, sa kojim su postigli značajnu rеputaciju u svеtskim okvirima oprobavši sе u žanru surf roka, muzičkog pravca koji potičе iz 1960-ih. Rеportažе i Bambi Molеstеrsima su objavljеnе u mnogim poznatim muzičkim časopisima u svеtu, dospеli su i na saundtrеk kultnе sеrijе Brеjking Bеd (Breaking Bad), a dobitnici su i sеdam diskografskih nagrada Porin, najuglеdnijе diskografskе nagradе u Rеpublici Hrvatskoj.
[xiii] Nagrađivani hrvatski umеtnik Marko Tadić (Sisak, 1979), docеnt na likovnom odsеku Akadеmijе likovnih umеtnosti u Zagrеbu. Dеlujе u polju crtеža, kolaža, animacijе i instalacijе. Idеjе gradi na poslеratnoj utopijskoj arhitеkturi i urbanizmu modеrnе, dok matеrijalе za scеnografskе sadržajе pronalazi u starim fotografijama sa zagrеbačkih buvljaka. Porеd praksе slobodnog umеtnika radi i kao voditеlj brojnih umеtničkih radionica za dеcu svih uzrasta, studеntе i odraslе, gdе polaznici koristе i starе fotografijе i drugi arhivski matеrijal.
[xiv] Kadar-po-kadar ili stop-animacija (еngl. Frame-by-frame, stop-motion) jе tеhnika animacijе koja sе koristi kako bi odrеđеni objеkat izglеdao kao da sе sâm krеćе. Izmеđu svakog snimljеnog kadra, objеkat sе pomеra po malo, što stvara iluziju pokrеta kada sе sеrija kadrova prikažе kao jеdna cеlina. Stop animacija sе koristila u ranom razdoblju kinеmatografijе radi dočaravanja spеcijalnih еfеkata u igranim filmovima.
[xv] Grupa autora (fotografije Milan Pavić), Sisak, Zagreb, 1960. Informacijе pribavljеnе u intеrvjuu autora rada sa hrvatskim umеtnikom Markom Tadićеm 23. sеptеmbra 2022.
[xvii] Orkеstar „Gradovi utočišta” jе nastao počеtkom 2010. godinе u Novom Sadu, na inicijativu Ivana Čkonjеvića, u slеdеćеm sastavu: Milica Svirac (violončеlo), Tijana Stanković (violina), Borislav Prodanović (bubnjеvi), Jеlеna Soro (oboa), Bojan Palikuća (harmonika) i Ivan Čkonjеvić (gitara).
[xviii] „Pojam Gradova utočišta predstavlja starozavetni termin, i odnosi se na gradove u kojima ne sme da se desi osveta. Mogli bismo reći da je u pitanju jedno od najranijih tumačenja greha iz nehata. Počinilac, da ne bi bio kažnjen, napušta sve i odlazi u grad utočište, gde pokušava načiniti novi početak. Želja da se staro (nazvali ga grehom ili kajanjem) potisne, zaboravi i oslobodi prostor novim doživljajima – ideja odlaska, u kontekstu njihovе muzike, je postavljena u savremene okvire.” Darko Kovačević, Gradovi utočišta, u: Subotica.info, <https://www.subotica.info/2011/11/24/gradovi-utocista> (23. IX 2022).
[xix] ”Photos taken from Historical Archives of Belgrade (cover: IAB, ZF, A-1-0030, CD: IAB, ZF, A-2-0108.)”, CD ORKESTAR GRADOVI UTOČIŠTA, Shayo Music, 2012.
The archival material hasn’t been significantly included in the process of artistic creation so far. This is noticeable in the theoretical papers, but also there has been registered limited number of visits with this purpose. The main obstacle to the artistic interpretation of archival documents can be seen in the fact that the context and supporting information are often left out. Therefore certain archives define strict boundaries with imposing the rules for use of archival material and through the contracts with the donors. Nevertheless, the reserves regarding the danger of the wrong interpretation of the archival document and their presentation to the public shouldn’t cause tensions between archives and users of the archival material. One should especially have in mind the basic principles of contemporary archival science which requires the archivists to secure, encourage and promote continuous availability of archival material. The research conducted for the purposes of this article showed that in spite of limited examples when the archival material was used in the artistic process, this idea certainly stands a chance. The artists can also find archival documents outside the archives, within the published documentation or within available digitalized material on the World Web.
For the entire perception of the question of situation of Yugoslav women in politics and society between two World Wars, press writing and report from that period represent a very important sort of historical source. Daily newspaper “Politika”, one of the most important daily newspapers on the Balkans, has appeared in continuity since 1904 (except periods of the First and the Second World War) and therefore it represents the inevitable archives material for the research of the history and culture of Serbia and the Balkans within 20th century.
The digital Politika for the period 1904-1941 is since recently been available online through The National Library of Serbia website.[1] Due to the possibility of relatively easy navigation through articles, after reading through all the numbers of Politika for the appointed period, several subjects singled out. In case of this survey, we settled the next four subject matters: female societies, the rise of the feminism, the regional female cooperation and the struggle for the right to vote.
Interwar period in the Kingdom of Serbs, Croats and Slovenians (the Kingdom of Yugoslavia) was, beside other changes, marked by the struggle for affirmation and recognition of woman in public affairs and for her emancipation. For that reason, after the First World War, the ‘woman question’ became the matter of great importance. Under the altered circumstances, women looked for their new role. In those years they demanded the right to vote, civil equality and the equal right of inheritance.
Female societies
During the First World War women worldwide showed energy, consciousness and capacity, stamina and skillfulness surplus undreamt of i. e. she showed all the abilities she had been denied of. Encouraged by their war engagement, women in interwar period, beside their involvement in humanitarian organizations, began their engagement in a line of newfounded feminist associations such as The Alliance of Feminist Societiesin the State of SCS, The Association of Female Students of Belgrade University, The Feminine Small Entente, The Women’s League for Peace and Freedom, The Women’s Party, The Association of Women with Academic Education… Considering their level of organization, those were the first more decisive steps toward the essential aims of the struggle for equality, a long-term struggle with changeable results.
The National Women’s Alliance in SCS was founded in September 1919. Its main tasks were the general enlightenment of population and, above all, the equalization of male and female. At The Yugoslav Women Congress, which met in Belgrade and where representatives of all female associations were assembled, the main issues were feminist question and prostitution. Although all the participants of the Congress agreed that it was necessary to educate and make people literate, there was no agreement on a way to achieve that task. One side thought that they should go among the people and educate them on the basis of charitable work, the other side had the opposite opinion that the adequate results could be achieved only by force, through the authority of state rule and law. Absolute equalization of the male and female rights was also asked for because, as it was emphasised: a man has no higher moral qualifications than a woman so that her subordination could have been legalized only by man’s conservative sense. Civil equality, the right to vote and the right of inheritance were the three issues which would rise a woman on a man’s height and make all the paragraphs which humiliate women and equalize her with men only in terms of guilt, crime or punishment out of the law.
In the field of women’s enlightenment members of The Society for Women’s Enlightenment and Protection of Her Rights, assembled around the Women’s Club, which was solemnly opened in January 1922 in Belgrade, were engaged. Among numerous activities organized by the members of this society was also the organization of the analphabetic course for which so many women were interested in so that it was impossible for all of them to participate. Such actions were the evidence of necessity of spiritual enlightenment of Yugoslav women as the basic prerequisite for successful realization of their rights. Besides, the society organized several courses where they taught rural women how to raise and educate their children.
In spite of appointed principle of the necessity of unique activity among women societies, there occurred some separations between them sometimes and even open fight. In October 1926 there broke out a conflict in central groups of Belgrade women societies. This conflict led to the split of women societies and foundation of a new women organization The National Female Community. The Circle of Serbian Sister took initiative in trying to reconciliate the quarreled sides and as a result they organized a common conference at which forty representatives from more than twenty associations took part. Besides, in March 1928 articles about Women’s Party work and the conflicts in the main board which was the only state factor in organization for the female right to vote, started to appear in the press. Such events caused satirical headlines and sarcastic comments on activities of women association. For that reason in March 1928 in Politika appeared an article The Manliness of the Women Party whose author gave opinion that women finally proved that they are equally capable as men because they showed such sense for party struggle that the bitterest partisans now feel ashamed in comparison to their competitors in skirts. Women are praised for the dictatorship they took in as soon as they founded their parties and therefore showed not only the political sense but even the use of the most contemporary methods in politics.
“The Manliness of the Women Party” – Women are praised for the dictatorship they took in as soon as they founded their parties. “Politika”, 10 March 1928.[2]
Along with growing tensions in international political situation, there appeared the additional engagement of Yugoslav women in the ideas of peace and pacifism. The fourth annual assembly of The Women League for Peace and Freedom was held in March 1933 in Belgrade. Many Yugoslav and foreign politicians were invited and gave many lectures, and the subjects were always from the international politics field. One of the aims of the League was the education of the youth on pacific basis.
The Women League for Peace and Freedom
The Rise of Feminism
Women participation in every form and manifestation of public life became more frequent and attracted more and more attention. Woman who by that time exclusively belonged to the private sphere now, the same as a man, started to appear in public sphere. On one side, she began to do work which, by that time, was the exclusive privilege of man, and on the other side she started to involve in social life.
Obvious evidence to this assortment we find in the article Modern woman which was released on the 1st and 2nd page of Politika in January 1924: “While men of our times, philosophers, tradesmen, clerks, citizens, in one word could be compared with wise men or citizens of old times, the modern women is essentially different from women of all earlier historical periods. (…) it’s not the class, not the nation, not even the race, but it is about the entire half of mankind”.
During the whole interwar period Politika brought many articles which were related to a new woman role on public scene. Reports about conflicts and resistance which followed the affirmation of women were especially interesting. Therefore, when one radical deputy required that women should be cleared away from public service, the editor of the magazine “Woman and World”, Mrs. Jelena Zrnic answered with article Wild man in the Parliament.
Members of women associations organized feasts in honour of eminent women and in that way gave acknowledgement to women who succeeded to crash the social barriers and achieve significant success in public life. In honour of Dr Ksenija Atanasijevic, the first female professor at the University of Belgrade, in April 1928 there was held a solemn academy in Women Movement. On that occasion it was emphasised that the success of Miss Atanasijevic is not only her individual success, but also the success of the entire Women Movement and all feminists in the world.
The Regional Female Cooperation
The organizations which supported the regional women cooperation and actively took part in it were TheFeminine Small Entente, The Association of Women with Academic Education and the Women Alliance. They introduced themselves with the situation in their countries through conferences, congresses and national thematic events. On that way they acknowledged with problems they met in realization of their aims and undertook precise steps toward their solutions.
The Feminine Small Entente was founded in Rome during the international feminist committee and included all Eastern Europe countries except Russia – Poland, Czechoslovakia, Romania, Bulgaria, Greece and Yugoslavia. The basic principle was spreading of feministic and pacifistic ideas in wide layers of population. Bulgaria was excluded from the membership when she accused Serbs of barbarianism and oppression toward Bulgarian minority in Macedonia, which was the break of the main principles of this organization. The first Congress of the The Feminine Small Entente was held in Bucharest in 1923 where the basic rules and aims of the organization were established: political liberation of women with the aspiration that all feministic ideas should get legal recognition, protection of the socially minor, work on everlasting peace and protection of national minorities. It was also insisted on introduction and bringing closer nations and states which The Feminine Small Entente was consisted of through students` interchange, scientific excursions, emission of newspaper articles and small studies on the most significant questions, conferences. The highest political leadership of Romania greeted this meeting, and the premier Bracan promised intervention in work on a new law of local communities which would contain female right to vote in local self-government. Work was continued in 1924 in Belgrade where the participants showed satisfaction with the Serbian system of education, and as the main issues were considered the problem of venereal infections, the equalization of the political rights of men and women and the rights of legitimate and illegitimate children. Adopted resolution was related to the latter problem, the state was obliged to investigate the origin of the father of the illegitimate child and the decision of the foundation of the fund for illegitimate children was made which would include progressive tax which children’s fathers would be obliged to pay. The Congress initiated the question of the tactics and agitation for the achievement of the civil and political women rights. The development of the sense for the civil and political women rights was planned through reading magazines, books, presence at the conferences, the introduction of the subject of civil and political rights of subordinates, propaganda of feministic ideas, movie, agitation in political parties. The Congress in Athens in 1925 didn’t get any detailed report in press but the work of the Congress in Warsaw in 1929 was intently followed. The main issues were work on pacifism, equalization of morality and the influence of the professional work on a woman and a mother. As primary tasks, there were emphasized the struggle against prostitution through the sexual education of children, rise of social women self-consciousness and the introduction of female police, solving the abortion problem and bringing the anti-venereal law.
The Struggle for the Women’s Right to Vote
The Women Party was founded in 1927 in order to realize civil and political rights and initiate the activity in whole population. It presented the resolution to the National Assembly which requested the general voting right for women for local communities, regions and the National Assembly.
The equalization of men and women was defined as democratic principle. This problem was considered through the prism of political opportunism and the prism of justice and democratic logic. The alibi for non-giving the political rights to women was in their incapability and in attitude that they would contribute to the disorder in relationships among political parties in favour of strengthening of extremism. As the advantage women participation in political life was quoted the solving of social questions related to family life, life of woman and child. The Constitution from 1931 also left the freedom to the lawgiver to solve the question of women’s right to vote, and the law of election of members of Parliament gave the right of election to man only. Only Yugoslav and Bulgarian women were left without political rights even in 1933. The political elite had different opinions concerning this question. Dragoljub Jovanovic, the president of TheAlliance of the agriculturists, considered the female political rights as an actual an inevitable reality and that with their realization politics would become the life itself. Dimitrije Ljotic, the president of the Yugoslav association Zbor, emphasised that male and female functions are different and therefore their rights cannot be the same. They are only equal in moral field and in the case of giving political rights for women they should be limited to those women who play the role of man and necessary condition is to be married because only through this they could represent the ideal of society. Zivko Topalovic considered that who contributed to the maintaining of society by useful work should also right to influence to it. Participation in political life is the factor in forming the spiritual and moral person, ascension of women and cultural progress of whole nation. He sets as a goal the forming of a woman as a conscious and serious citizen dedicated to the public affairs and capable to influence the peace history. Female political right would, in his opinion, bring the development of respect between sexes. The year of 1935 was the year of great assemblies women in struggle for the right to vote. One of the slogans was ‘In struggle for peace, freedom and progress’. The most active participants were Milena Atanackovic, who emphasised that the opposition to the women’s right to vote is identical to democratic principals and Alojzija Stebi, who thought that the goal of women’s struggle was the division of responsibility between women and men for people destiny and marked the double subordination of women: to the family and the industry as well as the impossibility to struggle for peace without political rights. These meetings were held all around Yugoslavia and beside Belgrade they took part in Zagreb, Skoplje, Split, Ljubljana, and the women were about to struggle for realization of their political rights for another future period of time.
* * *
Digital collection of the newspaper Politika successfully lightens the intensity and strength of changes in women life in the sphere of private as well as in the sphere of public life and surely represents inevitable historical source for researching the woman question in Serbian, Yugoslav and Balkans society.
It is a great significance to emphasize there still are few such digital collections in Serbian cyber space and therefore it represents the excellent example of how to make historical sources in Serbia available to the users all over the world by using new technologies. Decentralization of Internet and possibility of presenting material from the widest circle of institutions and individuals allow that presentations of the material could be widen in quantity and in quality. Today, historian can use Internet, CD ROM, electronic basis of documents, electronic post, digital photos and the other products of the informatics’ period in his research.
Bibliography
Online Sources
“Politika (1904-1941)”, in: Newspapers and magazines – Digital National library of Serbia, <http://www.digital.nbs.bg.ac.yu/eng/novine.php?> (21 November 2007).
Books
R. Vučetić-Mladenović, Evropa na Kalemegdanu, Beograd 2003.
R. Vučetić, „Žena u gradu. Između rezervata privatnog i osvajanja mesta u javnom životu (1918-1941)“, in: Privatni život kod Srba u dvadesetom veku, (Ed. M. Ristović), Beograd 2007.
[1] Digital images of pages of all numbers of the daily newspaper Politika, from the first number, appeared the 12. of January 1904 to the last number before war, dated April 6. 1941. Politika is the only daily newspaper on the Balkans which appears in continuity since 1904 up to today (except periods of the First and Second World War) and it represents the inevitable archives material for the research of the History and Culture of Serbia and the Balkans within the XX Century. The Digital Politika for the period 1904-1941 is available online through the NLS Website and the Website of Politika Newspaper. The Digital Politika for periods 1945-1975 and 1987-2000 is only available on CDs within NLS reading-rooms. During 2007, the National Library of Serbia will digitized the rest of numbers from 1975 to 1987, therefore the entire Digital POLITIKA from 1904 – 2000 will be available to the users within the National Library of Serbia. The Search of the Collection is possible by years, months and dates of issues. Digital National library of Serbia, Newspapers and magazines, <http://www.digital.nbs.bg.ac.yu/eng/novine.php?>, (21 November 2007).
[2]“Politika (1904-1941)”, in: Newspapers and magazines – Digital National library of Serbia, <http://www.digital.nbs.bg.ac.yu/eng/novine.php?>, (21 November 2007).
Iz sremskih manastira u Beograd 14. aprila 1942. godine prenete su mošti sv. kneza Lazara, sv. cara Uroša i sv. Stefana Štiljanovića.
Kivot s moštima kneza Lazara po dolasku iz manastira Bešenovo obilazi Sabornu crkvu.
Pored poznate uloge srpskih intelektualaca u inicijativi za prenos moštiju, dr Radoslava Grujića, profesora i dekana Teološkog fakulteta, dr Miodraga Grbića, kustosa Muzeja kneza Pavla, trebalo bi istaći i značaj nemačkog majora dr Johana Albrehta fon Rajsvica (Johann Albrecht Freiherr von Reiswitz) uz čiju je podršku obezbeđena dozvola i adekvatna podrška za prenos. Major dr Rajsvic se i sam angažovao u ovom poduhvatu, obezbeđujući prevoz i lično prateći misiju iz Srbije na čijem se čelu našao prof. dr Grujić.
Na nemačkom jeziku je iz pera istoričara Andreasa Rota 2020. godine objavljana značajna biografija Johana Albrehta fon Rajsvica, koja osvetljava ličnost nemačkog majora, koji je kao šef Odeljenja za zaštitu umetnina (Kunst und Denkmalschutz) u okupiranoj Srbiji za vreme Drugog svetskog rata ne samo dao doprinos spašavanja moštiju srpskih svetaca iz fruškogorskih manastira ugroženih od strane ustaša, već je pisao i o razmerama ustaških zločina, a naročito treba istaći njegovu ulogu u spašavanju srpskog kulturnog nasleđa na okupiranim teritorijama (nemačkim okupacionim vlastima, kao ni vladi Milana Nedića, tada nije odgovaralo da javnost zna za takvo angažovanje barona Rajsvica.)
Iako je postavljenjem profesora Rajsvica nacistička vlada na prvom mestu želela da pokaže da poštuje Ženevsku konveciju iz 1907. o čuvanju kulturnog nasleđa okupiranih teritorija, baron Rajsvic je doslovno to shvatio i zaista se trudio na svaki način da spase kulturno nasleđe Srbije.
U Istorijskom arhivu Beograda su sačuvani dokumenti, tj obaveštajne dostave (fond BdS, J-24, 9) koji Rajsvica pominju kao zaštitnika Vladimira Velmar-Jankovića i izvora njegovog autoriteta u Ministarstvu prosvete i vera:
”G. Velmar Janković, o kojem je dosad bilo dosta reči, učinio je nedavno još jednu glupost koju ministar Jonić toleriše; postavio je u Umetničku akademiju za prof. francuskog i književnosti nikog drugog do poznatog masona Raška Dimitrijevića, čija se slika čak i na izložbi nalazi. Da li je to rad na obnovi zemlje – ne znam, ali da Velmar Jankovićevi zaštitnici g. Rajsvic i g. Lerhofer nisu upućeni u njegov rad. to je sigurno.”
Istorijski arhiv Beograda, BdS, J-24, 9.
Izuzezno informativan prikaz knjige nemačkog istoričara Andreasa Rota o Johanu Albrehtu fon Rajsvicu dao je Zoran Janjetović u časopisu Tokovi istorije (3/2020), gde između ostaloga navodi: ” Šesto poglavlje, Zaštitnik umetnina (1941–1944) (str. 211–361), najobimnije je i, iako poslednje, na neki način centralno jer je u njemu opisan najveći deo praktičnog rada koji je Rajsvic obavio od početka karijere koja to i nije bila. Svega nekoliko dana posle kapitulacije Jugoslavije 1941, u dogovoru sa nekoliko poznanika, Rajsvic je ponudio svoje usluge Vermahtovom zaštitniku umetnina grofu Francu Volfu-Meternihu, koji je od prethodne godine bio nadležan za zaštitu predmeta i objekata od umetničke vrednosti na teritorijama koje je okupirao Treći rajh. Posle potrebnih formalnosti, na novu dužnost u Beogradu Rajsvic je stupio već 3. jula 1941. i na njoj će ostati do početka septembra 1944. godine. U poglavlju su detaljno opisane njegove aktivnosti na toj dužnosti, postepeno širenje njegovog delokruga na zaštitu bibliotečkih fondova i arhivalija, arheološka iskopavanja na Kalemegdanu, kao i brojni kontakti i odnosi sa saradnicima i rivalima, Nemcima i Srbima. Za srpskog čitaoca će biti posebno zanimljivi delovi koji se tiču kontakata sa predstavnicima kolaboracionističke vlasti (posebno ministrom prosvete Jonićem i njegovim zamenikom Velmar-Jankovićem) kao i nekim predstavnicima okupacione vlasti (pre svega sa Rajsvicovim šefom Haraldom Turnerom) te mnogim predstavnicima naučnog života – od kojih je Rajsvic mnoge poznavao još iz predratnog perioda, što je i bila jedna od okolnosti koja ga je preporučila za dužnost u Beogradu.”
Andreas Roth. Johann Albrecht von Reiswitz (1899–1962). Vom unbequemen Südosteuropaexperten zum Kunstschützer. Graz: Ares Verlag, 2020, 493.
Za više pogledati: Aleksandar Stojanović, ”Radoslav Grujić o prenosu moštiju srpskih svetitelja aprila 1942. godine iz NDH u okupiranu Srbiju”, u: Tokovi istorije, 1/2012, 69-86, <https://bit.ly/37Qgnvx> (14. IV 2022).
Beograd 1918. Oslobođenje Beograda u Prvom svetskom ratu
Neposredno nakon što je 28. jula 1914. Austrougarska telegramom objavila rat Srbiji, Beograd je bombardovan. Time se prestoni grad Kraljevine Srbije odmah našao na prvoj liniji fronta, i to kao prvi evropski grad bombardovan u Prvom svetskom ratu. Tokom leta i jeseni u bombardovanju su razoreni mnogi objekti. Austrougarske trupe ušle su u grad 2. decembra i već narednog dana održana je trijumfalna vojna parada. Prva okupacija Beograda, međutim, trajala je svega 13 dana. Zahvaljujući pobedi u Kolubarskoj bici, srpska vojska uspela je da do 16. decembra oslobodi svoju teritoriju, a kralj Petar I Karađorđević ušao je u oslobođeni Beograd.
Najintenzivnije borbe oko prestonice u Prvom svetskom ratu vođene su oktobra 1915. godine. Beograd je tada pretrpeo velika materijalna razaranja. Nemačko-austrougarski napad počeo je 6. oktobra i samo tog dana na grad je ispaljeno oko 30.000 granata. U ratnim dejstvima od granata ili požara stradali su gotovo svi delovi grada, od Karaburme do Čukarice. Velika oštećenja pretrpeo je i Kalemegdan, kada su ruinirani Vojni muzej i crkva Ružica. Posle višednevnih borbi oko Ade Ciganlije nemačke trupe zauzele su grad. Usledila je druga, ovog puta trogodišnja okupacija.
Kako za vreme bombardovanja, tako i za vreme borbi oko grada, civilno stanovništvo stradalo je pod ruševinama bombardovanih kuća ili u pokušaju da napusti grad. Broj stanovnika Beograda je prepolovljen, sa predratnih oko 90.000 (1910. g.) opao je na svega 47.908 (1916. g.). Neposredno posle osvajanja, oktobra 1915. godine, taj broj je bio i znatno manji. U jednom arhivskom dokumentu, povodom razmatranja pitanja o nabavci brašna na sednici Suda beogradske opštine od 24. oktobra (6. novembra) 1915. godine, izrečena je procena da u Beogradu ima oko 20.000 stanovnika. Život pod okupacijom bio je veoma težak, jer je najveći deo populacije lišen bilo kakvih sredstava za život.
Tokom okupacije, protivno međunarodnom pravu i običajima ratovanja, vršena je zaplena javne i privatne imovine. Podaci o počinjenim pljačkama za vreme prve okupacije Beograda, u decembru 1914, značajno su precizniji, jer ih je zbog kratkotrajnosti neprijateljske uprave bilo lakše evidentirati. Od oktobra 1915. godine prvobitno stihijska i masovna pljačka pretvorena je u sistematsku. U arhivskim dokumentima sačuvan je veći broj prijava ratne štete građana, kao i dokumenata državne provenijencije o počinjenoj ratnoj šteti.
U organizaciji, ili uz dozvolu vlasti, vršena je i zaplena kulturnog blaga. Još tokom prve okupacije, decembra 1914, odnet je izvestan broj eksponata iz Etnografskog muzeja. Rekvizicijama su bile obuhvaćene čak i ustanove zaštićene ratnim pravom, poput verskih objekata. Sa Vaznesenske crkve, na primer, decembra 1915. skinuti su zvono i krov sa zvonare. Opljačkane su riznice mnogih muzeja, arhiva, biblioteka i pozorišta.
Po završenim operacijama oko Beograda i u severnim delovima Srbije 1915. godine, neprijateljska uprava pribegla je interniranju srpskog življa u koncetracione logore u unutrašnjosti Austrougarske. Logori za internirce i ratne zarobljenike postojali su i u Beogradu, na Kalemegdanu i Topčideru. Beograđani nisu smeli da napuste grad bez posebne dozvole. Poteškoće u snabdevanju osnovnim životnim namirnicama, pljačka državne i privatne imovine, rekvizicija, interniranje, nezaposlenost, postali su svakodnevica za stanovništvo prestonice.
U razrušenom i opustelom gradu ubrzo je formirana nova opštinska vlast, a celokupna okupaciona politika imala je za cilj ne samo da uspostavi kontrolu nad stanovništvom i omogući eksploataciju privrednih dobara već i da u potpunosti poništi nacionalni identitet. Najčešći vidovi otpora stanovništva bili su sabotaže, odbijanje rada na prinudnim poslovima, širenje vesti o skorom oslobođenju, bekstva iz logora. U Srbiji je bilo i četničkih, gerilskih akcija, koje su pojačane posle proboja Solunskog fronta.
Čekajući oca iz Soluna, 1918.
Austrougarska je tokom 1918. bila teško iscrpljena ratnim naporima i, preopterećena privrednim, društvenim i političkim nedaćama, sve dezorganizovanija. Kada je sredinom leta 1918. vojna inicijativa konačno prešla na savezničku stranu, počelo je konstantno povlačenje preostalih nemačkih snaga. Saveznici su pripremali odlučujući udar na Solunskom frontu. Srpska vojska, s načelnikom štaba vojvodom Živojinom Mišićem, generalom Petrom Bojovićem kao komandantom 1. Armije i vojvodom Stepom Stepanovićem kao komandantom 2. Armije, spremala se da konačno izađe iz dubokih rovova. Na celoj dužini Solunskog fronta savezničke snage brojale su više od 600.000 vojnika, a srpska vojska je učestvovala sa 140.000 ljudi.
Tek posle proboja Solunskog fronta, sredinom septembra 1918, stvoreni su preduslovi da srpska vojska, uz pomoć saveznika, preduzme ofanzivu radi oslobođenja zemlje i njene prestonice. Prethodnica 1. srpske armije, sa generalom Petrom Bojovićem na čelu, stigla je do Beograda krajem oktobra. Neprijatelj nije imao nameru da pruža otpor, pa su se u gradu nalazile samo malobrojne nemačke trupe, spremne za povlačenje. Pre konačnog odlaska nemački vojnici su opljačkali sve radnje od Slavije do Terazija, prekinuli snabdevanje vodom i električnom energijom i digli u vazduh železnički most na Savi. Prestonica je oslobođena 1. novembra, posle dva meseca i 800 kilometara pređenog puta od Dobrog polja. Iako je Beograd bio razoren i opljačkan, njegovi stanovnici su s velikom radošću dočekali slobodu.
Beograđanka Natalija Aranđelović tog je dana zapisala u svom dnevniku: „Oslobođenje!!! […] Oko devet sati ja sam čula neko puškaranje, koje mi je palo u oči – i u tom čujemo da su Srbi kod Topčiderskog đerma. Docnije dođe Cale i reče evo su na Terazije. – Navrat-nanos obukosmo decu i izađosmo. I zaista, za tren oka sve su kuće bile okićene sa raznim zastavama – od najvećeg do najmanjeg imalo je cveće! […] Odosmo kod Ruže na balkon; svet se začas iskupio. Tako su jedan po dva izlazila naša vojnika, te su ih kitili vencima, peškirima, cvećem, iznosili vina, ljubili ih. – Radost je bila neizmerna, nije bilo oka što nije zasuzilo – neko od radosti, a neko što neće svoga milog videti!”
Neposredno nakon oslobođenja Beograda obnovljen je rad institucija vlasti i usvojen niz mera za regulisanje života u razorenoj i ratom iscrpljenoj prestonici. Opštinska uprava je radi zaštite lične i imovinske bezbednosti proširila delokrug rada Suda Opštine grada Beograda. Stanovništvu je upućen poziv za predaju oružja i municije, a najavljene su i stroge kazne za svakog vojnika koji bude vršio razbojništva. U sklopu rešavanja pitanja imovine oduzete građanima, prikupljani su podaci o nedelima i ratnoj šteti koju je neprijatelj pričinio za vreme okupacije. Samo dve nedelje nakon oslobođenja vraćeni su raniji nazivi ulica i ćirilični natpisi u javnom prostoru. Utvrđen je kurs dinara i krune (100 kruna = 50 dinara). Nekoliko dana nakon oslobođenja održan je parastos poginulim borcima, kome je prisustvovao i prestolonaslednik Aleksandar Karađorđević.
Okićeni Beograd, početkom novembra 1918. god.
Život pod okupacijom nametao je određene oblike suživota i saradnje sa neprijateljem, koji su posle oslobođenja mogli biti tumačeni kao izdaja. Trgovci koji su nastavili predratni posao, pripadnici lokalnih vlasti, ljudi zaposleni u organima okupacionih uprava, saradnici okupacionog lista Beogradske novine, kao i pojedini političari koji su ostali u zemlji, spadali su u grupu onih o čijoj se odgovornosti posle rata raspravljalo.
U Beogradu je 13. novembra 1918. potpisana Vojna konvencija o primirju s Ugarskom, kojim se utvrđuje prestanak neprijateljstava na bojištima i istovremeno određuje povlačenje ugarske vojske i zaposedanje ispražnjenih teritorija od strane srpskih i savezničkih trupa.
Centralno političko pitanje posle rata bilo je stvaranje državne zajednice jugoslovenskih naroda. U Beogradu su vođeni pregovori između predstavnika Narodnog vijeća i vlade Kraljevine Srbije o stvaranju zajedničke države. U razrušenom gradu, gde se osećala naročita živost stanovništva, nije bilo lako pronaći smeštaj za predstavnike narodnih veća ili za oficire savezničke vojske. Gradska uprava je sprovela određene mere kako bi im obezbedila dovoljan broj stanova i soba za boravak. Pored toga, dokumenti svedoče da je vlast interesovalo raspoloženje stanovništva u vezi s aktuelnom političkom situacijom i radom vlade.
Pošto je kraljev dvor bio oštećen u toku bombardovanja, regent Aleksandar je 1. decembra 1918. proglasio „ujedinjenje Srbije sa zemljama nezavisne države Slovenaca, Hrvata i Srba u jedinstveno Kraljevstvo Srba, Hrvata i Slovenaca” u kući industrijalca Krsmanovića na Terazijama. Prvi Ministarski savet (vlada), sa Stojanom Protićem na čelu, koji je ustanovio državnu zastavu, grb i naziv države, obrazovan je 20. decembra. Ubrzo nakon toga, 31. decembra 1918, Beograd je i službeno proglašen prestonim gradom Kraljevstva Srba, Hrvata i Slovenaca.
Istorijski arhiv Beograda čuva i određeni broj dokumenata koji sadrže podatke o odlikovanim i pohvaljenim vojnicima i oficirima srpske vojske nakon proboja Solunskog fronta i posle završetka rata. U njemu su pohranjena i svedočanstva o odlikovanjima koja je Grad Beograd dobio nakon rata, poput francuskog Krsta počasne legije i čehoslovačkog Ratnog krsta. Zapisnici sa sednica Beogradske opštine takođe sadrže i podatke o imenovanju ulica i trgova u znak sećanja na savezničke narode i zaslužne ličnosti, poput preimenovanja Pozorišne ulice u Francusku, ili trga kod železničke stanice u Trg Vudroa Vilsona. Pored toga, održavane su i svečane sednice Beogradske opštine u čast boraca savezničkih zemalja. Tako je 1. septembra 1929. održana svečana sednica u čast francuskih boraca sa Solunskog fronta i predstavnika Fidaka – međunarodnog Udruženja rezervnih oficira i ratnika, čiji je kongres te godine održan u Beogradu.
Od brojnih udruženja osnovanih posle rata s ciljem da neguju uspomenu na stradale i pruže pomoć preživelima, poput Udruženja ratnih invalida, Udruženja četnika, Udruženja porodica poginulih i umrlih oficira u ratovima 1912–1920, najviše dokumenata je sačuvano o delovanju Udruženja branilaca Beograda. To udruženje osnovano je 1934. godine radi očuvanja uspomena na „legendarne borbe oko Beograda i na sedam hiljada junaka, koji su pali u odbrani njegovoj”, kao i pružanja pomoći siromašnim i starim članovima i zbrinjavanja porodica poginulih branilaca.
Na stepen očuvanosti arhivske građe za istoriju Beograda u Prvom svetskom ratu ključno su uticala dva činioca. Pre svega, nakon druge okupacije u oktobru 1915, srpsku prestonicu je napustio veliki broj stanovnika i organa vlasti, noseći sa sobom dokumentaciju državnih institucija. Stoga je građa Istorijskog arhiva Beograda o Prvom svetskom ratu fragmentarna, naročito kada je reč o radu najvažnijih gradskih institucija, Uprave grada Beograda i Opštine beogradske. Pored toga, austrougarske vlasti su tokom okupacije izvršile temeljan uvid u blago srpskih kulturnih i naučnih ustanova. Na najvećem udaru bila je arhivska građa, koja je temeljno opljačkana. Takođe, prilikom povlačenja austrougarske vojske iz Srbije u jesen 1918. deo arhivske građe je izgubljen i odnesen. Novi organizovani pohod okupatorskih snaga na srpske arhive usledio je ponovo tokom Drugog svetskog rata.
Izložba Beograd 1918. godine ima za cilj da na osnovu raspoložive arhivske građe ukaže na neke od važnih pojava i događaja koji su pratili dane uoči, tokom i nakon oslobođenja Beograda na kraju Prvog svetskog rata. Treba imati u vidu da su dokumenti nastali radom srpskih državnih organa, većinski zastupljeni na ovoj izložbi, datirani po julijanskom kalendaru, koji je u Srbiji bio u upotrebi do 1. januara 1919. godine. Zbog toga se i Dan oslobođenja Beograda – 19. oktobar 1918, danas obeležava 1. novembra.
Arhivska građa Istorijskog arhiva Beograda predstavljena na izložbi grupisana je u šest tematskih celina: 1. Beograd u Prvom svetskom ratu; 2. Materijalno uništavanje; 3. Od Soluna do Beograda; 4. U slobodnom gradu; 5. Ka prestonici Kraljevstva SHS i 6. Sećanja, priznanja, odlikovanja.
Kalemegdan, plato ispred spomenika Pobednik, 1937. god.
Beograd je bio jedina evropska prestonica koja je tokom Prvog svetskog rata pretrpela velika materijalna razaranja, uništavanje gradske infrastrukture, kulturnih dobara, pljačku opštinske imovine i imovine njenih stanovnika. Koliko je u vremenima mira njegov geografski položaj predstavljao prednost za privredni i kulturni razvitak, toliko je srpska prestonica, smeštena na samoj granici sa Austrougarskom, od prvog dana rata bila na liniji fronta, izložena artiljerijskim napadima.
Dok je prva neprijateljska okupacija Beograda u prvoj polovini decembra 1914. bila kratkotrajna epizoda, druga, koja je počela oktobra 1915. godine, pretvorila se u trogodišnju moru za više nego prepolovljeno stanovništvo, izloženo okupacionoj represiji, ponižavanju, izgladnjivanju, bolesti i masovnom umiranju. Oslobođenje Beograda 1. novembra 1918. i proglašenje za prestoni grad nove, jugoslovenske države, Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca 31. decembra bili su datumi-prekretnice u novijoj istoriji grada, pred kojim je bilo vreme obnove, demografskog, privrednog i kulturnog uspona. Od grada granične karaule, postao je središte jugoslovenske države i njena najveća i najdinamičnija urbana celina. Ova izložba, kroz dokumenta i raznovrstan likovni materijal, upečatljivo govori o vremenu velikog preloma: od porobljenog ka slobodnom Beogradu.
Događaji u Srbiji u jesen 1941. godine, vezani za ustanak protiv okupatora i početak otvorenih sukoba između partizanskih i četničkih jedinica, zabeleženi su i u jednom sačuvanom dokumentu, izveštaju nemačkih okupacionih snaga (Abwehrstelle — Ast), koju je potpisao potpukovnik Federići (Federici). Ovaj centar nemačke vojne i obaveštajne i kontraobaveštajne službe Abver-a (Abwehrstelle – Beograd) nije bio vezan ni za jednu organizacionu jedinicu Vermahta, a u početku je bio potčinjen direktno Obaveštajnoj i kontraobaveštajnoj upravi OKW (Oberkommando der Wehrmmacht), a potom odgovarajućem nadleštvu pri Komandantu Jugoistoka u Solunu. U vojnoobaveštajnom pogledu obrađivala je u početku čitavu Jugoslaviju, a potom sarno Srbiju. U oba slučaja imala je svoje ispostave (Nebenstelle, Aussenstelle) i obaveštajne punktove (Meldekopf) i agente (Vertrauensmann) i па teritoriji susednih zemalja. Prvi rukovodilac ustanove bio je upravo potpukovnik Federići, a potom pukovnik dr Kohutek (dr von Kohoutek). Ustanova je bila smeštena na Dedinju do rasformiranja u prvoj polovini 1944. godine, i nosila je kamuflirani naziv Štab za vezu oružanih snaga (Wermachtsverbindungsstab). Uz ovu ustanovu bila je vezana Specijalna ispostava nemačke Vrhovne komande za iskorištavanje arhivskih fondova vojnih i državnih organa Kraljevine Jugoslavije koja je u 1942. ili 1943. godini po izvršenju zadatka povučena.
Sprovođenje zarobljenih Nemaca kroz Užice, jesen 1941. godine
Zanimljivo je da se u kratkom izveštaju o stanju na terenu pominje i suvoborsko selo Planinica, blizu Struganika, gde je inače zabeležen jedan od prvih sukoba na početku građanskog rata, još u septembru 1941. godine. Sukob je nastao kada su pripadnici Kolubarskog narodnooslobodilačkog odreda pokušali da odnesu iz sela prikupljeno oružje.
Dokument se čuva u Istorijskom arhivu Beograda, u fondu br. 1177 (Befehlshaber der Sicherheitspolizei und des Sicherheitsdienst /BdS – Zapovednik Policije bezbednosti i Službe bezbednosti). Ova arhivska celina pored ostaloga sadrži i preko pet i po hiljada dosijea lica koja su sumnjičena ili hapšena od strane nemačke okupacione vlasti, ali i kartoteke agenata i pripadnika BdS-a.
Štambilj: Tajno
Abwehrstelle B e o g r a d
Beograd, dana 19. novembra 1941.
broj 8084/11.41 . taj. III C 2
Predmet: Izveštaji sa područja ustanka
Abwehrstalle Beograd dostavlja na znanje izveštaje primljene iz pouzdanih izvora.
Valjevo.
U okolini Valjeva izbili su nemiri. Nemci šalju kaznene ekspedicije u okolna sela. Nemački vojnici sporadično padaju u zasede koje im postavljaju komunisti. Komunisti skidaju vojnicima uniforme i šalju ih natrag u Valjevo bez odela. Uniforme oblače komunisti.
Užice.
U Kosjeriću je rukovodilac bandi neki Mita Igumanović, sin Jevrema Igumanovića, koji je profesor u Beogradu.
U Planinici se nalazi oko 80 Nemaca, sa kojima komunisti ljudski postupaju. U Užicu kao i u Čačku sproveli su komunisti i ljudi Draže Mihailovića mobilizaciju. Seljaci stupaju većim delom u odrede Draže Mihailovića, jer neće da idu komunistima, a najradije bi ostali kod kuće i ne bi se uopšte hteli mešati u borbu.
Fabrika municije u Užicu radi neprekidno. Oko nje su partizani postavili nemačke zarobljenike, kako Nemci ne bi mogli bombardovati tu fabriku.
Rukovodilac i komandant komunista u Užicu je učitelj Jerković.
Oficiri Draže Mihailovića održavaju red i sprečavaju streljanja, koja bi se imala izvršiti od strane komunista.
Draža i njegovi ljudi kažu partizanima da sada nije vreme za borbu, ali partizani hoće borbu.
Čačak,
U Čačak je došao neki komandant četnika, koji se zove vojvoda Bojović.
Rukovodilac komunista je neki Milenko Mikšić. Za komandanta Čačka postavljen je kapetan I klase po imenu Marjanović, on je pristaša Draže Mihailovića.
I ovde je nasilno sprovedena mobilizacija. Seljaci se mogu samo silom naterati da učestvuju u borbama, ali oni radije pristupaju odredima Draže Mihailovića.
Između ljudi Draže Mihailovića i komunista dolazi često do svađa. U Užičkoj Požegi došlo je između komunista i ljudi Draže Mihailovića dapače i do krvavih sukoba. Bilo je ranjenih i mrtvih na obe strane.
Kod Milanovca viđeno je 5-6 tenkova, sa kojima su raspolagali partizani.
