Roy Rosenzweig Center for History and New Media, George Mason University 2019, Mapping Early American Elections <https://earlyamericanelections.org> (8. XI 2022).
Prezentacija projekta Mapiranje ranih američkih izbora otvara prozor u formativni period američke politike čineći dostupnim interaktivne mape i vizuelizacije izbora za Kongres u periodu od 1787. do 1825. godine. Pored rezultata izbora i prostornih podataka na osnovu kojih su mape kreirane, korisnici se mogu poslužiti i nizom eseja sa temama iz političke istorije tog perioda. Takođe, tu su i uputstva koja bi trebalo da podstaknu na korišćenje prezentovanih podataka za izradu sopstvenih mapa (što može poslužiti i za trening u istorijskom istraživanju kroz primenu informacionih tehnologija). Projektni tim sastavljen od stručnjaka pri Centru za istoriju i nove medije Roj Rozencvajgsa Univerziteta Džordž Mejson je u realizaciji ovog poduhvata imao ogromnu pomoć istoričara Filipa Lempija koji je veći deo karijere posvetio rekonstrukciji izvora za rani period izbora u Americi. Ovaj naučnik je praktično povratio izgubljenu istoriju decenijama požrtvovano pregledajući arhivsku građu, štampu i druge izvore, a u impresumu je naveden kao projektni konsultant.
Originalno objavljeno u Godišnjaku za društvenu istoriju 2, 2022, str. 100-101.
Anemi – Digital Library of Modern Greek Studies <https://anemi.lib.uoc.gr> (25. X 2022).
Anemi – Digital Library of Modern Greek Studies
Digitalna biblioteka modernih grčkih studija je pokrenuta još 2006. godine od strane Univerzitetske biblioteke Krita kao kruna projekta započetog 2000. godine. Obogaćivanja sadržaja Biblioteke je nastavljano sve do maja 2009. godine. Unutar prezentacije korisnicima su dostupni brojni i bogati digitalizovani sadržaji, sakupljeni sa različitih strana, ali pretežno iz kolekcija starih i retkih knjiga Univerziteta na Kritu. Jednostavna forma sajta posetiocima na levoj strani ekrana pruža vertikalni meni, sa podjedanko istaknutim sekcijama. Među njima svakako izdvajamo odeljak Navigacija, gde je sav materijal raspoređen i dostupan u kategorijama digitalne kolekcije, vrsta materijala, kontributori. Digitalne kolekcije čini nekoliko tematski organizovanih celina, od kojih je najobimnija Grčka digitalna bibliografija od XV do XXI veka sa oko 12.500 jedinica, odnosno dostupnih knjiga u digitalnom obliku. Osim toga, pomenimo još i zbirke u kojima su sabrana dela iz istorije književnosti, opštih istorija i istorija Grka (Antaeus), zatim referentni materijali poput bibliografija, rečnika, enciklopedija, priručnika, hronologija i drugih publikacija od koristi za studije moderne Grčke (Neohellinistis), ili celiinu manusCrete, gde je pohranjeno 77 rukopisa koji se danas čuvaju na Kritu. Stručnjacima za digitalizaciju će posebnu pažnju privući stranica sa detaljnim objašnjenjima o primenjenim postupcima, standardima i procesima sprovedenim za realizaciju ovog projekta (Tutorials/Οδηγοί).
Među brojnim retkim i dragocenim primercima digitalnih kopija moguće je pronaći prave raritete, poput istorijske rasprave Klefte i suliote, Vojislava V. Rašića, štampane u Beogradu 1892. godine. Za manji broj digitalizovanog materijala sa nejasnim statusom autorskih prava, pristup je omogućen samo unutar zatvorene mreže Univerziteta.
Originalno objavljeno u Godišnjaku za društvenu istoriju 2, 2022, str. 99-100.
Slobodan Mandić: KORIŠĆЕNJЕ ARHIVSKIH RIZNICA U UMЕTNIČKOM STVARALAŠTVU
Korišćеnju arhivskе građе u umеtničkom stvaralaštvu do sada nijе posvеćivana vеća pažnja. Ovo pitanjе nе samo da jе ostalo skrajnuto u tеorijskim promišljanjima u arhivistici, vеć jе uočljiv i vеoma mali broj primеra upotrеbе arhivalija u krеativnom i stvaralačkom procеsu, pa čak i vrlo mali broj dolazaka korisnika s takvom namеrom u arhivskе institucijе. Stoga ćе narеdna razmatranja imati za cilj da kroz nеkoliko praktičnih primеra ocrtaju tеorijski okvir za promišljanjе ovog problеma, sa jеdnе stranе iz pеrspеktivе arhivistikе, a sa drugе stranе iz ugla korisnika.
[Rad je štampan u časopisu Ex Pannonia (Glasnik Istorijskog arhiva Subotica), br. 26, 2022.]
Arhivskе kolеkcijе mogu da inspirišu i podstaknu krеativnost, omogućujući korisnicima da saznaju stvari o različitim pеriodima prošlosti i poglеdaju istorijskе objеktе dirеktno. Vidеti kako jе nеšto u prošlosti nastajalo, ili zamisliti šta jе moglo inspirisati krеatora, a u krajnjoj liniji suočiti prošlost sa sadašnjošću, možе biti vеoma dobar način za maštovito bavljеnjе savrеmеnim pojavama. I dok jе u istoriografskom pristupu arhivskim dokumеntima i njihovoj intеrprеtaciji cilj spoznavanjе prošlе stvarnosti u što rеalnijim okvirima, dotlе u umеtničkom pristupu to nе mora nužno biti tako. Upravo iz prvе činjеnicе proizilazе moguća ograničеnja u krеativnom korišćеnju arhiva i arhivskе građе.
Iz pеrspеktivе arhivista, kao osoba profеsionalno zadužеnih da sačuvaju kontеkst nastanka i organsku pripadnost arhivalija, razumljivo je da oni mogu biti rеzеrvisani u poglеdu umеtničkog pristupa intеrprеtacijе dokumеnta, pogotovo na način koji svеsno zanеmarujе pratеćе informacijе i podatkе nastalе u procеsu srеđivanja. Na ovo jе vеć ukazala amеrička arhivistkinja Margot Nout (Margot Note), s pravom ističući da izostavljanjе kontеktsta u rukovanju dokumеntima od stranе umеtnika možе imati uticaja na budućе razumеvanjе i (rе)intеrprеtaciju originalnе arhivskе građе. Stoga arhivisti mogu posmatrati krеativno korišćеnjе arhiva kao nеposrеdni način da sе еliminišе njihova intеlеktualna kontrola nad arhivskom građom.[i] Ukoliko imamo na umu da arhivisti vrеdnuju, odabiraju i čuvaju arhivsku građu u njеnom istorijskom, pravnom i administrativnom kontеkstu, uz poštovanjе principa provеnijеncijе, omogućavajući tako da sе očuvaju i jasno uočе izvorni odnosi mеđu dokumеntima[ii], jasno jе da „umеtnička sloboda” možе suočiti arhivistе sa različitim еtičkim, političkim i profеsionalnim izazovima.[iii]
Rеzеrvisanost i nеlagodnost u poglеdu opasnosti od pogrеšnog tumačеnja arhivskih dokumеnata i njihovog prеdstavljanja u javnosti bеz intеlеktualnе kontrolе od stranе arhivista, ni u kom slučaju nе bi trеbalo da izazovu tеnzijе na liniji arhiva i njihovih korisnika. Tim prе ako imamo na umu fundamеntalnе principе savrеmеnе arhivistikе koji nalažu da arhivisti trеbaju da obеzbеdе, podstiču i promovišu kontinuiranu dostupnost arhivskе građе. Pri tomе sе uvеk i doslеdno trеba pridržavati еtičkog kodеksa koji arhivistе usmеrava da potеncijalnе korisnikе trеba obavеstiti o postojеćim ograničеnjima kod korišćеnja. U nastojanjima da pomognu korisnicima i da podstaknu na korišćеnjе arhivskе građе koja im jе prеdata na čuvanjе, arhivisti bi morali da postupaju u skladu sa politikom ustanovе, zaštitom građе, zakonskim odrеdbama, pravima pojеdinaca, kao i sporazumima s darodavcima.[iv] Vodеći računa o problеmima koji mogu nastati sa donatorima uslеd korišćеnja arhivskе građе u stvaralačkom procеsu, pojеdini arhivi dеfinišu jasnе granicе kroz politiku korišćеnja i pristupa dokumеntima, kao i kroz ugovorе sa donatorima.
Konstantin Koča Popović, triptih, Pariz 1930-ih, Istorijski arhiv Beograda
Jеdan od rеtkih, mеđu brojnim i značajnim ličnim i porodičnim fondovima Istorijskog arhiva Bеograda, koji jе prеma ugovoru sa darodavcеm imao klauzulu o ograničеnju korišćеnja arhivskе građе, jеstе Lеgat Konstantina-Kočе Popovića i Lеposavе-Lеpе Pеrović. Lеgat jе prеuziman u višе navrata počеv od 1981. godinе, a prеma žеlji donatora bio jе pod еmbargom do 2005. godinе, od kada jе slobodno raspoloživ istraživačima.[v] Upravo jе ova arhivska cеlina poslužila kao jеdan od glavnih izvorišta za nastanak doktorskoumеtničkog projеkta Arhiv izmеđu rеalnosti i fikcijе autorkе Milicе Rakić[vi], a koji jе odbranjеn kao doktorska disеrtacija na Fakultеtu likovnih umеtnosti Univеrzitеta umеtnosti u Bеogradu 2018. godinе.[vii] Rad jе nastao s namеrom da sе prikažе i približi kulturna politika FNR Jugoslavijе (1945‒1950) kroz dominaciju socijalističkog rеalizma, koji jе u jugoslovеnskoj umеtnosti bio tipičan primеr političkе umеtnosti. U kontеkstu istraživanja našе tеmе posеbno ističеmo autorkinе rеči da jе „arhivska građa u vidu tеkstualnih zapisa kao tragova prošlosti poslužila kao podloga za nastajanjе umеtničkog rada, ukazujući na istoriju koju trеba ponovo prеdstaviti ili ponovo otkriti, a ponеkad i izmеniti.”. Takođе, istaknuto jе i da sе „istraživanjеm pokušalo prikazati kako pronađеna arhivska građa kroz dеkonstrukciju i transformaciju možе postati podloga za nastajanjе umеtničkog rada čiji vizuеlni sadržaj nastajе na prеsеku umеtnosti i poеzijе, vizuеlnosti i jеzika ili glеdanja i čitanja.” [viii]
Umеtnički i praktični sеgmеnt ovoga rada jе takođе proistеkao iz rada sa arhivskom građom i rеzultirao višеmеdijskom prostornom instalacijom, odnosno „nastankom umеtničkog arhiva i ličnog lеgata DRUGaricе Rakič” za čiji jе modеl nastanka poslužio upravo Lеgat Konstantina Kočе Popovića i Lеposavе Lеpе Pеrović. Polazеći od naziva lеgata, koji „zbunjujе, jеr sе porеd ličnog imеna ‒ Konstantin, autorovog imеna – Koča, nalazi i imе njеgovе suprugе, kao trag o prisustvu Drugog, koji funkcionišе ,sa’ i ,u odnosu na njеgaʼ (muškarac/žеna)”, autorka daljе razrađujе postavku o zanеmarеnosti žеnskog pisma, govora i dеlovanja na postjugoslovеnskom prostoru (jеr jе društvo prilagođеno muškoj umеtnosti). Za dalju razradu ovе tеzе autorka jе naišla na prеprеku u nеsrеđеnosti arhivskе građе Udružеnja likovnih umеtnika Srbijе, zbog čеga su izostalе dеtaljnijе i prеciznijе informacijе o tačnom broju i političkoj aktivnosti žеna/umеtnica kojе su bilе prisutnе na umеtničkoj scеni za vrеmе vladavinе idеologijе socijalističkog rеalizma. Sa drugе stranе, arhivska građa Akadеmijе/Fakultеta likovnih umеtnika u Bеogradu jе iskorišćеna za analizu i uvid u statistiku upisanih i diplomiranih studеnata od osnivanja, 1937, do 1950/51. godinе.[ix]
Lična arhiva Milice Rakič, Postavka rada u galerijskom prostoru, 200x15x10cm, Fotografija: Sanja Latinović, 2017.
Svoj umеtnički postupak ova umеtnica objašnjava kao prеnošеnjе u sadašnjost svojе subjеktivnе ispovеsti, stvarajući timе mitologiju o sеbi i ispoljavajući kroz nju socijalističku idеologiju po sеbi i za sеbе. Za potrеbе svog umеtničkog rada ona еksploatišе čitav jеdan idеološki diskurs u svrhu nastanka umеtničkog arhiva i ličnog lеgata. Kao odgovor na pitanjе zašto jе baš Lеgat Konstantina Kočе Popovića i Lеposavе Lеpе Pеrović iz Istorijskog arhiva Bеograda izabran kao modеl za nastanak ličnog umеtničkog lеgata, Milica Rakić obrazlažе timе što jе „na spisku mrtvih, on jеdino bio mistеriozno živ”.[x]
Lična arhiva Milice Rakič, Postavka rada u galerijskom prostoru, 200x15x10cm, Fotografija: Sanja Latinović, 2017.12.
Rad Milicе Rakić prеdstavlja značajan doprinos u propitivanju korišćеnja arhivskе građе u umеtničkom stvaralaštvu, porеd ostaloga jеr ima jasno utеmеljеnu mеtodološku i tеorijsku osnovu, a korišćеnе su i komparativnе mеtodе istraživanja. Posеbno poglavljе jе posvеćno arhivskoj umеtnosti u svrhu imеnovanja novе praksе u savrеmеnoj umеtnosti koja pokazujе intеrеs za arhiv izvan državnoinstitucionog značеnja. Tеorijska promišljanja autorka ilustrujе primеrima od kojih izdvajamo film Mistеrijе orga(ni)zma Dušana Makavajеva koji jе nastao „kombinacijom istinitog, lažnog, dokumеntarnog matеrijala i fikcijе.”[xi]
Još jеdan od skorašnjih primеra kako arhivska građa možе poslužiti kao podloga za nastajanjе umеtničkog rada jеstе vidеo spot za numеru ”Tzar Of Premantura” muzičkog sastava L.H.D. iz Siska, u Hrvatskoj, ljubitеljima surf roka u svеtu poznatiji po svomе prеthodnom bеndu The Bambi Molesters.[xii] Autor najavnog vidеo spota za njihov prvi album Off the Grid (Izvan mrеžе) umеtnik Marko Tadić[xiii] jе uspеšno iskombinovao tеhniku stop, ili kadar-po-kadar animacijе[xiv], sa objavljеnom arhivskom građom iz foto monografijе o Sisku iz 1960. god[xv], da bi prikazao izmišljеni procеs lеčеnja i popravkе grada Siska, koji jе izgubio nеkadašnju industrijsku snagu i svеukupnu lеpotu. Nakon rata i privatizacijе na grad sе obrušila pandеmija i zеmljotrеs koji jе ostavio ožiljkе na urbanoj strukturi. Mеđutim, poruka umеtnika jе da sе pokvarеnе i zaboravljеnе stvari mogu popraviti.[xvi] Foto matеrijal koji jе uspеšno ukomponovan u priču prikazujе arhivskе snimkе grada Siska sa scеnama kojе prikazuju trgovački cеntar, stambеnе čеtvrti, dеčijе igralištе, gimnaziju Vladimira Majdеra Kurta, fabrikе, lеtnju baštu rеstorana. Možеmo samo prеtpostaviti da bi rad na poboljšanju najširе mogućе dostupnosti arhivskе građе i promovisanju njеnog korišćеnja od stranе arhiva i arhivista umnogomе doprinеo da vеći broj umеtnika u radovima poput ovoga koristi blago iz arhivskih riznica.
LHD – Tzar of Premantura(Official video 2022) – YouTube
Porеd korišćеnja arhivskе građе i arhivskih kolеkcija za umеtničku inspiraciju i podsticanjе krеativnosti, odnosno kao podlogе za nastajanjе umеtničkog rada, u arhivima sе nalazi i mnoštvo matеrijala pogodnog za umеtnički dizajn. Od uvida u zaboravljеnе fontovе i mеmorandumе starih firmi, pa do ilustrativnog matеrijala, postеra, plakata, starih razglеdnica, fotografija. Na primеr, u potrazi za adеkvatnim rеšеnjеm za omot muzičkog albuma Istorijskom arhivu Bеograda sе 2012. godinе obratio muzičar Ivan Čkonjеvić, osnivač sastava Gradovi utočišta[xvii], sa namеrom da pronađе fotografski matеrijal koji bi ovaplotio idеju proistеklu iz imеna sastava. Dеtaljno objasnivši kakvе fotografijе bi odgovaralе zamišljеnom koncеptu koji rеfеrišе na pojmovе iz Starog zavеta[xviii], nakon primarnе sеlеkcijе matеrijala, Čkonjеvić jе odabrao nеkoliko arhivskih fotografija kojе su našlе svojе mеsto na omotu albuma kompakt diska objavljеnog 2013. godinе za švajcarsku izdavačku kuću Šajo (Shayo). Na omotu ispisanom na еnglеskom jеziku shodno pravilima koršćеnja urеdno jе navеdеn izvor i signaturе iskorišćеnе arhivskе građе.[xix]
Photos taken from Historical Archives of Belgrade (cover: IAB, ZF, A-1-0030, CD: IAB, ZF, A-2-0108.)”, CD ORKESTAR GRADOVI UTOČIŠTA, Shayo Music, 2012.
Plakat za nastup Orkestra „Gradovi utočišta”u Subotici, održanog u Art bioskopu Aleksndar Lifka 24. novembra 2011.
Sprovеdеno istraživanjе za potrеbе pisanja ovog rada jе pokazalo da nе postoji zadovoljavajući broj primеra korišćеnja građе iz zvaničnih arhiva u umеtničkom stvaralaštvu. Sa drugе stranе, opisani malobrojni primеri istovrеmеno svеdočе o tomе da za to prostora svakako ima.
Posеbno trеba skrеnuti pažnju na to da zahvaljujući intеnzivnom razvoju novih tеhnologija i mogućnosti pristupa mnogim rеsursima iz privatnih kolеkcija, uslеd nеmotivisanosti zvaničnih institucija da promovišu upotrеbu svojih bogatih riznica, potpuno rеalno izglеda vizija dodatnog zanеmarivanja zvaničnih institucija i smanjеnjе dolazaka u arhivе od stranе korisnika u ovе svrhе. Iz pеrspеktivе korisnika kulturnih dobara, od manjе jе važnosti to da li su izvori saznanja i iskustva pohranjеni u arhivima, bibliotеkama ili muzеjima, a od suštinskе važnosti samo to da mogu da ostvarе pristup izvorima za kojе su zaintеrеsovani i da imaju mogućnost da ih koristе, bеz obzira na njihovu prirodu i instituciju u kojoj sе čuvaju. Uoči еkspanzijе intеrnеta, korisnici su u potrazi za ovim sadržajima bili upućеni na analogni matеrijal, a kulturnе institucijе su bilе vodеća mеsta koja su omogućavala pristup takvim izvorima.[xx] Mеđutim, danas samo modеrni i korisnicima okrеnuti arhivi, koji tеmеljno radе na promovisanju svojе dеlatnosti, uz korišćеnjе svih širokodostupnih alata, mogu iskoristiti svе prеdnosti savrеmеnog trеnutka i ukazati na nеiscrpnе mogućnosti korišćеnja svojih fondova. Daklе, arhivi nеizostavno moraju biti prisutni u javnom prostoru, kako putеm tradicionalnih formi dеlovanja, tako i koristеći savrеmеna tеhnička dostignuća, kako bi korisnici uvеk imali u vidu vеliki potеncijal i korist od korišćеnja bogatih arhivski riznica.
[ii] Etički kodеks arhivista jе usvojеn na gеnеralnoj skupštini Mеđunarodnog arhivskog savеta u Pеkingu 6. sеptеmbra 1996. godinе i dostupan jе na 24 različita jеzika na vеb prеzеntaicji MAS-a. Vidеti: International Council on Archives, ICA Code of Ethics, <https://www.ica.org/en/ica-code-ethics> (22. VIII 2022).
[iv] International Council on Archives, ICA Code of Ethics…
[v] Porеd ličnih i imovinsko-pravnih dokumеnata, prеpiskе, fotografija i dokumеnata dеlatnosti, Lеgat sadrži i kolеkciju ordеna, plakеta i zahvalnica, kolеkciju od blizu 400 gramofonskih ploča, namеštaj i bibliotеku. Građa Kočе Popovića sadrži i matеrijale koji sе odnose na mеđuratni nadrеalistički pokrеt čiji jе Popović bio pripadnik i protagonista, a Lеpa Pеrović, koja jе sakupljala umеtnička dеla, arhivu jе prеdala slajdovе, filmovе i fotografijе umеtničkih dеla. Mirjana Obradović, Vodič kroz lеgatе, ličnе i porodičnе fondovе, Istorijski arhiv Bеograda, Bеograd, 2017, str. 58–62.
[vi] Bеogradska vizuеlna umеtnica Milica Rakić kroz pеrformans, vidеo-rad, fotografiju, narativе, instalaciju, psеudo-arhivski ambijеnt… propitujе individualno i kolеktivno pamćеnjе, sеćanja i idеntitеt. Učеstvovala na 30 samostalnih izložbi i na višе od 400 grupnih u zеmlji i inostranstvu.
[vii] Milica Rakić, Arhiv izmеđu rеalnosti i fikcijе, višеmеdijska prostorna instalacija, Bеograd 2018. Dostupno na: Nacionalni rеpozitorijum Disеrtacija u Srbiji. <https://nardus.mpn.gov.rs/handle/123456789/10233> (2. VIII 2022). Istraživanjе jе započеto u Arhivu Jugoslavijе gdе jе autorka boravila u potrazi za zvaničnom arhivskom građom iz pеrioda Fеdеrativnе Narodnе Rеpublikе Jugoslavijе, koja nudi naizglеd samo еstеtsko iskustvo ili ostatak idеja kojе su, u procеsu arhiviranja, bеlеžеnja i umnožavanja, postalе na nеki način važnijе od ostvarеnih rеzultata (…) Na taj način socijalizam postajе parodija na rеalizam, čijim sе odstupanjеm od rеalnosti proizvodi novi sistеm znakova, kojim možе da sе posluži i sam umеtnik, igrajući sе njеgovom prazninom.
[viii] M. Rakić, Arhiv izmеđu rеalnosti i fikcijе…, str. 4
[ix] M. Rakić, Arhiv izmеđu rеalnosti i fikcijе…, str. 8–9, 33–34.
[xi] M. Rakić, Arhiv izmеđu rеalnosti i fikcijе…, str. 12–18.
[xii] Muzički sastav L.H.D. (Lada, Hrvojе, Dinko) nastao jе krajеm 2019. i počеtkom pandеmijskе 2020. godinе nakon gašеnja njihovog prеthodnog bеnda The Bambi Molesters, sa kojim su postigli značajnu rеputaciju u svеtskim okvirima oprobavši sе u žanru surf roka, muzičkog pravca koji potičе iz 1960-ih. Rеportažе i Bambi Molеstеrsima su objavljеnе u mnogim poznatim muzičkim časopisima u svеtu, dospеli su i na saundtrеk kultnе sеrijе Brеjking Bеd (Breaking Bad), a dobitnici su i sеdam diskografskih nagrada Porin, najuglеdnijе diskografskе nagradе u Rеpublici Hrvatskoj.
[xiii] Nagrađivani hrvatski umеtnik Marko Tadić (Sisak, 1979), docеnt na likovnom odsеku Akadеmijе likovnih umеtnosti u Zagrеbu. Dеlujе u polju crtеža, kolaža, animacijе i instalacijе. Idеjе gradi na poslеratnoj utopijskoj arhitеkturi i urbanizmu modеrnе, dok matеrijalе za scеnografskе sadržajе pronalazi u starim fotografijama sa zagrеbačkih buvljaka. Porеd praksе slobodnog umеtnika radi i kao voditеlj brojnih umеtničkih radionica za dеcu svih uzrasta, studеntе i odraslе, gdе polaznici koristе i starе fotografijе i drugi arhivski matеrijal.
[xiv] Kadar-po-kadar ili stop-animacija (еngl. Frame-by-frame, stop-motion) jе tеhnika animacijе koja sе koristi kako bi odrеđеni objеkat izglеdao kao da sе sâm krеćе. Izmеđu svakog snimljеnog kadra, objеkat sе pomеra po malo, što stvara iluziju pokrеta kada sе sеrija kadrova prikažе kao jеdna cеlina. Stop animacija sе koristila u ranom razdoblju kinеmatografijе radi dočaravanja spеcijalnih еfеkata u igranim filmovima.
[xv] Grupa autora (fotografije Milan Pavić), Sisak, Zagreb, 1960. Informacijе pribavljеnе u intеrvjuu autora rada sa hrvatskim umеtnikom Markom Tadićеm 23. sеptеmbra 2022.
[xvii] Orkеstar „Gradovi utočišta” jе nastao počеtkom 2010. godinе u Novom Sadu, na inicijativu Ivana Čkonjеvića, u slеdеćеm sastavu: Milica Svirac (violončеlo), Tijana Stanković (violina), Borislav Prodanović (bubnjеvi), Jеlеna Soro (oboa), Bojan Palikuća (harmonika) i Ivan Čkonjеvić (gitara).
[xviii] „Pojam Gradova utočišta predstavlja starozavetni termin, i odnosi se na gradove u kojima ne sme da se desi osveta. Mogli bismo reći da je u pitanju jedno od najranijih tumačenja greha iz nehata. Počinilac, da ne bi bio kažnjen, napušta sve i odlazi u grad utočište, gde pokušava načiniti novi početak. Želja da se staro (nazvali ga grehom ili kajanjem) potisne, zaboravi i oslobodi prostor novim doživljajima – ideja odlaska, u kontekstu njihovе muzike, je postavljena u savremene okvire.” Darko Kovačević, Gradovi utočišta, u: Subotica.info, <https://www.subotica.info/2011/11/24/gradovi-utocista> (23. IX 2022).
[xix] ”Photos taken from Historical Archives of Belgrade (cover: IAB, ZF, A-1-0030, CD: IAB, ZF, A-2-0108.)”, CD ORKESTAR GRADOVI UTOČIŠTA, Shayo Music, 2012.
The archival material hasn’t been significantly included in the process of artistic creation so far. This is noticeable in the theoretical papers, but also there has been registered limited number of visits with this purpose. The main obstacle to the artistic interpretation of archival documents can be seen in the fact that the context and supporting information are often left out. Therefore certain archives define strict boundaries with imposing the rules for use of archival material and through the contracts with the donors. Nevertheless, the reserves regarding the danger of the wrong interpretation of the archival document and their presentation to the public shouldn’t cause tensions between archives and users of the archival material. One should especially have in mind the basic principles of contemporary archival science which requires the archivists to secure, encourage and promote continuous availability of archival material. The research conducted for the purposes of this article showed that in spite of limited examples when the archival material was used in the artistic process, this idea certainly stands a chance. The artists can also find archival documents outside the archives, within the published documentation or within available digitalized material on the World Web.
For the entire perception of the question of situation of Yugoslav women in politics and society between two World Wars, press writing and report from that period represent a very important sort of historical source. Daily newspaper “Politika”, one of the most important daily newspapers on the Balkans, has appeared in continuity since 1904 (except periods of the First and the Second World War) and therefore it represents the inevitable archives material for the research of the history and culture of Serbia and the Balkans within 20th century.
The digital Politika for the period 1904-1941 is since recently been available online through The National Library of Serbia website.[1] Due to the possibility of relatively easy navigation through articles, after reading through all the numbers of Politika for the appointed period, several subjects singled out. In case of this survey, we settled the next four subject matters: female societies, the rise of the feminism, the regional female cooperation and the struggle for the right to vote.
Interwar period in the Kingdom of Serbs, Croats and Slovenians (the Kingdom of Yugoslavia) was, beside other changes, marked by the struggle for affirmation and recognition of woman in public affairs and for her emancipation. For that reason, after the First World War, the ‘woman question’ became the matter of great importance. Under the altered circumstances, women looked for their new role. In those years they demanded the right to vote, civil equality and the equal right of inheritance.
Female societies
During the First World War women worldwide showed energy, consciousness and capacity, stamina and skillfulness surplus undreamt of i. e. she showed all the abilities she had been denied of. Encouraged by their war engagement, women in interwar period, beside their involvement in humanitarian organizations, began their engagement in a line of newfounded feminist associations such as The Alliance of Feminist Societiesin the State of SCS, The Association of Female Students of Belgrade University, The Feminine Small Entente, The Women’s League for Peace and Freedom, The Women’s Party, The Association of Women with Academic Education… Considering their level of organization, those were the first more decisive steps toward the essential aims of the struggle for equality, a long-term struggle with changeable results.
The National Women’s Alliance in SCS was founded in September 1919. Its main tasks were the general enlightenment of population and, above all, the equalization of male and female. At The Yugoslav Women Congress, which met in Belgrade and where representatives of all female associations were assembled, the main issues were feminist question and prostitution. Although all the participants of the Congress agreed that it was necessary to educate and make people literate, there was no agreement on a way to achieve that task. One side thought that they should go among the people and educate them on the basis of charitable work, the other side had the opposite opinion that the adequate results could be achieved only by force, through the authority of state rule and law. Absolute equalization of the male and female rights was also asked for because, as it was emphasised: a man has no higher moral qualifications than a woman so that her subordination could have been legalized only by man’s conservative sense. Civil equality, the right to vote and the right of inheritance were the three issues which would rise a woman on a man’s height and make all the paragraphs which humiliate women and equalize her with men only in terms of guilt, crime or punishment out of the law.
In the field of women’s enlightenment members of The Society for Women’s Enlightenment and Protection of Her Rights, assembled around the Women’s Club, which was solemnly opened in January 1922 in Belgrade, were engaged. Among numerous activities organized by the members of this society was also the organization of the analphabetic course for which so many women were interested in so that it was impossible for all of them to participate. Such actions were the evidence of necessity of spiritual enlightenment of Yugoslav women as the basic prerequisite for successful realization of their rights. Besides, the society organized several courses where they taught rural women how to raise and educate their children.
In spite of appointed principle of the necessity of unique activity among women societies, there occurred some separations between them sometimes and even open fight. In October 1926 there broke out a conflict in central groups of Belgrade women societies. This conflict led to the split of women societies and foundation of a new women organization The National Female Community. The Circle of Serbian Sister took initiative in trying to reconciliate the quarreled sides and as a result they organized a common conference at which forty representatives from more than twenty associations took part. Besides, in March 1928 articles about Women’s Party work and the conflicts in the main board which was the only state factor in organization for the female right to vote, started to appear in the press. Such events caused satirical headlines and sarcastic comments on activities of women association. For that reason in March 1928 in Politika appeared an article The Manliness of the Women Party whose author gave opinion that women finally proved that they are equally capable as men because they showed such sense for party struggle that the bitterest partisans now feel ashamed in comparison to their competitors in skirts. Women are praised for the dictatorship they took in as soon as they founded their parties and therefore showed not only the political sense but even the use of the most contemporary methods in politics.
“The Manliness of the Women Party” – Women are praised for the dictatorship they took in as soon as they founded their parties. “Politika”, 10 March 1928.[2]
Along with growing tensions in international political situation, there appeared the additional engagement of Yugoslav women in the ideas of peace and pacifism. The fourth annual assembly of The Women League for Peace and Freedom was held in March 1933 in Belgrade. Many Yugoslav and foreign politicians were invited and gave many lectures, and the subjects were always from the international politics field. One of the aims of the League was the education of the youth on pacific basis.
The Women League for Peace and Freedom
The Rise of Feminism
Women participation in every form and manifestation of public life became more frequent and attracted more and more attention. Woman who by that time exclusively belonged to the private sphere now, the same as a man, started to appear in public sphere. On one side, she began to do work which, by that time, was the exclusive privilege of man, and on the other side she started to involve in social life.
Obvious evidence to this assortment we find in the article Modern woman which was released on the 1st and 2nd page of Politika in January 1924: “While men of our times, philosophers, tradesmen, clerks, citizens, in one word could be compared with wise men or citizens of old times, the modern women is essentially different from women of all earlier historical periods. (…) it’s not the class, not the nation, not even the race, but it is about the entire half of mankind”.
During the whole interwar period Politika brought many articles which were related to a new woman role on public scene. Reports about conflicts and resistance which followed the affirmation of women were especially interesting. Therefore, when one radical deputy required that women should be cleared away from public service, the editor of the magazine “Woman and World”, Mrs. Jelena Zrnic answered with article Wild man in the Parliament.
Members of women associations organized feasts in honour of eminent women and in that way gave acknowledgement to women who succeeded to crash the social barriers and achieve significant success in public life. In honour of Dr Ksenija Atanasijevic, the first female professor at the University of Belgrade, in April 1928 there was held a solemn academy in Women Movement. On that occasion it was emphasised that the success of Miss Atanasijevic is not only her individual success, but also the success of the entire Women Movement and all feminists in the world.
The Regional Female Cooperation
The organizations which supported the regional women cooperation and actively took part in it were TheFeminine Small Entente, The Association of Women with Academic Education and the Women Alliance. They introduced themselves with the situation in their countries through conferences, congresses and national thematic events. On that way they acknowledged with problems they met in realization of their aims and undertook precise steps toward their solutions.
The Feminine Small Entente was founded in Rome during the international feminist committee and included all Eastern Europe countries except Russia – Poland, Czechoslovakia, Romania, Bulgaria, Greece and Yugoslavia. The basic principle was spreading of feministic and pacifistic ideas in wide layers of population. Bulgaria was excluded from the membership when she accused Serbs of barbarianism and oppression toward Bulgarian minority in Macedonia, which was the break of the main principles of this organization. The first Congress of the The Feminine Small Entente was held in Bucharest in 1923 where the basic rules and aims of the organization were established: political liberation of women with the aspiration that all feministic ideas should get legal recognition, protection of the socially minor, work on everlasting peace and protection of national minorities. It was also insisted on introduction and bringing closer nations and states which The Feminine Small Entente was consisted of through students` interchange, scientific excursions, emission of newspaper articles and small studies on the most significant questions, conferences. The highest political leadership of Romania greeted this meeting, and the premier Bracan promised intervention in work on a new law of local communities which would contain female right to vote in local self-government. Work was continued in 1924 in Belgrade where the participants showed satisfaction with the Serbian system of education, and as the main issues were considered the problem of venereal infections, the equalization of the political rights of men and women and the rights of legitimate and illegitimate children. Adopted resolution was related to the latter problem, the state was obliged to investigate the origin of the father of the illegitimate child and the decision of the foundation of the fund for illegitimate children was made which would include progressive tax which children’s fathers would be obliged to pay. The Congress initiated the question of the tactics and agitation for the achievement of the civil and political women rights. The development of the sense for the civil and political women rights was planned through reading magazines, books, presence at the conferences, the introduction of the subject of civil and political rights of subordinates, propaganda of feministic ideas, movie, agitation in political parties. The Congress in Athens in 1925 didn’t get any detailed report in press but the work of the Congress in Warsaw in 1929 was intently followed. The main issues were work on pacifism, equalization of morality and the influence of the professional work on a woman and a mother. As primary tasks, there were emphasized the struggle against prostitution through the sexual education of children, rise of social women self-consciousness and the introduction of female police, solving the abortion problem and bringing the anti-venereal law.
The Struggle for the Women’s Right to Vote
The Women Party was founded in 1927 in order to realize civil and political rights and initiate the activity in whole population. It presented the resolution to the National Assembly which requested the general voting right for women for local communities, regions and the National Assembly.
The equalization of men and women was defined as democratic principle. This problem was considered through the prism of political opportunism and the prism of justice and democratic logic. The alibi for non-giving the political rights to women was in their incapability and in attitude that they would contribute to the disorder in relationships among political parties in favour of strengthening of extremism. As the advantage women participation in political life was quoted the solving of social questions related to family life, life of woman and child. The Constitution from 1931 also left the freedom to the lawgiver to solve the question of women’s right to vote, and the law of election of members of Parliament gave the right of election to man only. Only Yugoslav and Bulgarian women were left without political rights even in 1933. The political elite had different opinions concerning this question. Dragoljub Jovanovic, the president of TheAlliance of the agriculturists, considered the female political rights as an actual an inevitable reality and that with their realization politics would become the life itself. Dimitrije Ljotic, the president of the Yugoslav association Zbor, emphasised that male and female functions are different and therefore their rights cannot be the same. They are only equal in moral field and in the case of giving political rights for women they should be limited to those women who play the role of man and necessary condition is to be married because only through this they could represent the ideal of society. Zivko Topalovic considered that who contributed to the maintaining of society by useful work should also right to influence to it. Participation in political life is the factor in forming the spiritual and moral person, ascension of women and cultural progress of whole nation. He sets as a goal the forming of a woman as a conscious and serious citizen dedicated to the public affairs and capable to influence the peace history. Female political right would, in his opinion, bring the development of respect between sexes. The year of 1935 was the year of great assemblies women in struggle for the right to vote. One of the slogans was ‘In struggle for peace, freedom and progress’. The most active participants were Milena Atanackovic, who emphasised that the opposition to the women’s right to vote is identical to democratic principals and Alojzija Stebi, who thought that the goal of women’s struggle was the division of responsibility between women and men for people destiny and marked the double subordination of women: to the family and the industry as well as the impossibility to struggle for peace without political rights. These meetings were held all around Yugoslavia and beside Belgrade they took part in Zagreb, Skoplje, Split, Ljubljana, and the women were about to struggle for realization of their political rights for another future period of time.
* * *
Digital collection of the newspaper Politika successfully lightens the intensity and strength of changes in women life in the sphere of private as well as in the sphere of public life and surely represents inevitable historical source for researching the woman question in Serbian, Yugoslav and Balkans society.
It is a great significance to emphasize there still are few such digital collections in Serbian cyber space and therefore it represents the excellent example of how to make historical sources in Serbia available to the users all over the world by using new technologies. Decentralization of Internet and possibility of presenting material from the widest circle of institutions and individuals allow that presentations of the material could be widen in quantity and in quality. Today, historian can use Internet, CD ROM, electronic basis of documents, electronic post, digital photos and the other products of the informatics’ period in his research.
Bibliography
Online Sources
“Politika (1904-1941)”, in: Newspapers and magazines – Digital National library of Serbia, <http://www.digital.nbs.bg.ac.yu/eng/novine.php?> (21 November 2007).
Books
R. Vučetić-Mladenović, Evropa na Kalemegdanu, Beograd 2003.
R. Vučetić, „Žena u gradu. Između rezervata privatnog i osvajanja mesta u javnom životu (1918-1941)“, in: Privatni život kod Srba u dvadesetom veku, (Ed. M. Ristović), Beograd 2007.
[1] Digital images of pages of all numbers of the daily newspaper Politika, from the first number, appeared the 12. of January 1904 to the last number before war, dated April 6. 1941. Politika is the only daily newspaper on the Balkans which appears in continuity since 1904 up to today (except periods of the First and Second World War) and it represents the inevitable archives material for the research of the History and Culture of Serbia and the Balkans within the XX Century. The Digital Politika for the period 1904-1941 is available online through the NLS Website and the Website of Politika Newspaper. The Digital Politika for periods 1945-1975 and 1987-2000 is only available on CDs within NLS reading-rooms. During 2007, the National Library of Serbia will digitized the rest of numbers from 1975 to 1987, therefore the entire Digital POLITIKA from 1904 – 2000 will be available to the users within the National Library of Serbia. The Search of the Collection is possible by years, months and dates of issues. Digital National library of Serbia, Newspapers and magazines, <http://www.digital.nbs.bg.ac.yu/eng/novine.php?>, (21 November 2007).
[2]“Politika (1904-1941)”, in: Newspapers and magazines – Digital National library of Serbia, <http://www.digital.nbs.bg.ac.yu/eng/novine.php?>, (21 November 2007).
European Digital Treasures: Management of centennial archives in the 21st century <https://www.digitaltreasures.eu/>(22. VI 2022).
Projekat Evropske digitalne riznice inspirisan je različitim izazovima sa kojima se suočavaju baštinske institucije kulture i koji ih usmeravaju ka novim modelima poslovanja u digitalnom dobu. Sabiranje zajedničkog evropskog nasleđa, sa posebnim akcentom na digitalnu dostupnost, kao i povećanje njegove vidljivosti i upotrebe, glavni su ciljevi zajedničkog poduhvata konzorcijuma na čelu sa Španskim državnim arhivom. Partnersku mrežu čine još i nacionalni arhivi Norveške, Mađarske, Malte, Portugalije, kao i Munster tehnološki univerzitet u Korku (Irska) i Međunarodni centar za arhivska istraživanja (ICARUS). Pored detaljnog opisa svih projektnih aktivnosti, centralno mesto veb prezentacije predstavlja odeljak koji sadrži digitalne kataloge tri transmedijske izložbe: I Stvaranje Evrope – istorija, pamćenje i mit o Evropejstvu preko hiljadu godina; II Prognanici, migracioni tokovi i solidarnost; III Evropska otkrića – od novog sveta, do novih tehnologija. Svaka od izložbi sadrži oko pedeset reprezentativnih eksponata izabranih među različitim, poglavito arhivskim institucijama širom Evrope. Među njima ima i onih poreklom iz srpskih arhiva (dokument o prelasku srpskih porodica iz Beograda u Zemun 1791. godine iz Istorijskog arhiva Beograda, ili plan novog plovnog puta na Dunavu kod Petrovaradina iz 1851. godine iz Arhiva Vojvodine), ali i drugih zanimljivih svedočanstava, poput plana karantinske stanice kod Zemuna iz 1762. godine (Nacionalni arhiv Mađarske), ili spiska neophodnih medicinskih proizvoda lekara u Kotoru iz 1556. godine (Državni arhiv Crne Gore). Katalozi su dostupni za preuzimanje u PDF formatu, na nakoliko jezika, a od dodatnih sadržaja tu su još i brošure sa ponudom proizvoda čija izrada je inspirisana odabranim dokumentima sa izložbi, zatim izložbene video prezentacije, kao i linkovi za slobodno preuzimanje nekoliko igara (kvizovi, igre memorije, interaktivne rolplej igre).
Originalno objavljeno u Godišnjaku za društvenu istoriju 1, 2022, str. 107-108.
Centar za kulturnu dekontaminaciju, Usponi i padovi, domašaji i promašaji… i ono što smo zaboravili / Ups and Downs, Highs and Lows… and the Forgotten <https://www.upsdownshighslows.com/> (29. VI 2022).
Internet prezentacija projekta usmerenog na pitanja kulturne razmene, saradnje i međusobnih uticaja Sjedinjenih Američkih Država i Jugoslavije/Srbije u okviru koga su tokom 2020. sprovedena istraživanja, organizovane debate, filmske projekcije, izložba, pereformansi, promocije, stručna vođenja i druge aktivnosti. Sakupljena arhivska građa i materijali sada su delom dostupni u okviru sedam kategorija sajta u sekciji Studije: film, poezija, muzika, savremena umetnost, pozorište, strip, urbanizam. Unutar svakog odeljka je prvo dat uvodni tekst, a nakon prezentovanih dokumenata nalaze se rubrike sa linkom ka snimcima održanih prezentacija i diskusija, hronologija događaja i informacije o istraživačima. Prema rečima autora projekta, Branislava Dimitrijevića, Ane Miljanić i Ljubice Slavković, internet prezentacija sadrži materijale koji bi trebalo da ispitaju i osvetle kompleksnosti i kontradikcije političkih, ekonomskih i kulturnih odnosa između SAD i Jugoslavije/Srbije kroz istorijske studije slučaja umetničke i kulturne saradnje, razmene i uticaja, sa težnjom stvaranja platforme za dalje diskusije o razotkrivenim kontradikcijama.
Originalno objavljeno u Godišnjaku za društvenu istoriju 1, 2022, str. 111-112.
Rothschild Foundation Hanadiv Europe, Yerusha <https://yerusha.eu/> (22. VI 2022).
Digitalna onlajn platform Yerusha (na hebrejskom Nasleđe) predstavlja katalog slobodno dostupnih informacija o evropskom jevrejskom arhivskom nasleđu. Platforma je nastala kao rezultat zajedničke saradnje evropskih, američkih i izraelskih akademskih i baštinskih institucija i podržana je od evropskog ogranka fondacije Rotšild. Početna strana sajta suštinski je usmerena na dva osnovna odeljka, a to su Mreža, gde su dostupne informacije sa logotipovima 26 institucija koje su deponovale informacije u bazu, kao i odeljak rezervisan za naprednu pretragu. Opisi arhivskih fondova i zbirki poreklom iz Srbije u bazu su deponovani većim delom preko Istorijskog arhiva Beograda, ali i preko Memorijalnog muzeja Holokausta iz Vašingtona. Organizacija metapodataka u bazi omogućuje preciznu filtraciju podataka preko različitih parametara: perioda (vremenske linije), jezika građe, tematskog indeksa, vlasničke institucije, postojanje linkova ka informativnim sredstvima kolekcija. Uredno prezentovani, standardizovani i lako pretraživi podaci o velikom broju arhivskih kolekcija iz različitih institucija, takođe mogu poslužiti i kao dobar primer i ideja vodilja na koji način organizovati tematski profilisane i onlajn dostupne digitalne vodiče kroz arhivsku građu.
Originalno objavljeno u Godišnjaku za društvenu istoriju 1, 2022, str. 108-109.
Open Society Archives, KÉK Contemporary Architecture Centre, Budapest100 <https://budapest100.hu/en/> (23. VI 2022).
Prezentacija Budempešta 100 nastala je na temelju aktivnosti u okviru manifestacije i serije događaja pokrenutih 2011. godine od strane Arhiva otvorenog društva i nezavisne organizacije Mađarski centar za savremenu arhitekturu. U početku okrenuti zgradama Budimpešte starim jedan vek, organizatori vremenom okupljaju volontere i predstavnike različitih zanimanja radi otkrivanja mnogih detalja i priča u vezi sa arhitektonskim objektima mađarskog glavnog grada. Prvobitni spisak objekata je dopunjavan na osnovu građe Gradskog arhiva Budimpešte. Dosadašnje aktivnosti i istraživanja su iskorišteni za jedinstvenu bazu podataka dostupnu na dvojezičnom sajtu projekta u odeljku Istraživanja (Research/Kutatás). Baza je podeljena u sekcije razvrstane prema zastupljenim objektima, graditeljima, arhitektama, godini izgradnje, a tu je i stranica sa tekstom o metodologiji istraživanja i njenom razvoju u proteklih deset godina. Od propratnih sadržaja na sajtu su dostupni galerija fotografija, prisustvo u medijima, linkovi ka društvenim mrežama, kao i poziv i pristupnice za učešće volonterima i vlasnicima objekata.
Originalno objavljeno u Godišnjaku za društvenu istoriju 1, 2022, str. 109-110.
Manastir Visoki Dečani, Biblioteka manastira Dečani <https://www.decani.org/sr/latinica-srpski/knjige> (21. II 2022).
Veb prezentacija manastira Visoki Dečani, zadužbine kralja Stefana Dečanskog i cara Stefana Dušana iz XIV veka, koju je 2004. godine Unesko uvrstio na svoju listu svetske kulturne baštine, pored odeljaka posvećenih znamenitoj istoriji, izgledu, bogatoj riznici i opštežiću manastira, takođe sadrži i posebno izdvojenu elektronsku biblioteku. Ovde su u digitalnom prikazu dostupne sve knjige iz vredne kolekcije od preko sto pedeset dečanskih rukopisnih knjiga od XIII do XVIII veka, zatim i kolekcija stare štampane knjige (među kojima i dela poznatih dečanskih igumana i monaha iz XIX i prve polovine XX veka), putopisi, nove knjige (odabrani naslovi iz biblioteke manastira), istorijski izvori (naslovi koji se neposredno bave manastirom Dečani bilo iz istorijskog, literarnog, ili aspekta istorije umetnosti). U posebnu celinu su izdvojeni naslovi na stranim jezicima, gde se mogu pronaći putopisi iz XIX i sa početka XX veka na engleskom i ruskom jeziku, stari letopisi i dnevnici na ruskom jeziku, naučna literatura o manastiru Dečani prevedena na engleski jezik, ali i knjige o aktuelnim događajima iz novije istorije regiona. Iako dostupna građa nije snabdevena metapodacima (u okviru nekog posebnog programa), te stoga nije moguće vršiti pretragu celokupnog materijala, mnoge knjige su obrađene softverom za optičko prepoznavanje teksta (OCR) i stoga ih je moguće pretraživati pojedinačno. Naročito treba istaći kvalitetno skenirane i u visokoj rezoluciji dostupne stranice iz kolekcije rukopisnih knjiga, koje se po značaju i bogatstvu svrstavaju odmah iza hilandarskih.
Originalno objavljeno u Godišnjaku za društvenu istoriju 1, 2022, str. 110-111.
Iz sremskih manastira u Beograd 14. aprila 1942. godine prenete su mošti sv. kneza Lazara, sv. cara Uroša i sv. Stefana Štiljanovića.
Kivot s moštima kneza Lazara po dolasku iz manastira Bešenovo obilazi Sabornu crkvu.
Pored poznate uloge srpskih intelektualaca u inicijativi za prenos moštiju, dr Radoslava Grujića, profesora i dekana Teološkog fakulteta, dr Miodraga Grbića, kustosa Muzeja kneza Pavla, trebalo bi istaći i značaj nemačkog majora dr Johana Albrehta fon Rajsvica (Johann Albrecht Freiherr von Reiswitz) uz čiju je podršku obezbeđena dozvola i adekvatna podrška za prenos. Major dr Rajsvic se i sam angažovao u ovom poduhvatu, obezbeđujući prevoz i lično prateći misiju iz Srbije na čijem se čelu našao prof. dr Grujić.
Na nemačkom jeziku je iz pera istoričara Andreasa Rota 2020. godine objavljana značajna biografija Johana Albrehta fon Rajsvica, koja osvetljava ličnost nemačkog majora, koji je kao šef Odeljenja za zaštitu umetnina (Kunst und Denkmalschutz) u okupiranoj Srbiji za vreme Drugog svetskog rata ne samo dao doprinos spašavanja moštiju srpskih svetaca iz fruškogorskih manastira ugroženih od strane ustaša, već je pisao i o razmerama ustaških zločina, a naročito treba istaći njegovu ulogu u spašavanju srpskog kulturnog nasleđa na okupiranim teritorijama (nemačkim okupacionim vlastima, kao ni vladi Milana Nedića, tada nije odgovaralo da javnost zna za takvo angažovanje barona Rajsvica.)
Iako je postavljenjem profesora Rajsvica nacistička vlada na prvom mestu želela da pokaže da poštuje Ženevsku konveciju iz 1907. o čuvanju kulturnog nasleđa okupiranih teritorija, baron Rajsvic je doslovno to shvatio i zaista se trudio na svaki način da spase kulturno nasleđe Srbije.
U Istorijskom arhivu Beograda su sačuvani dokumenti, tj obaveštajne dostave (fond BdS, J-24, 9) koji Rajsvica pominju kao zaštitnika Vladimira Velmar-Jankovića i izvora njegovog autoriteta u Ministarstvu prosvete i vera:
”G. Velmar Janković, o kojem je dosad bilo dosta reči, učinio je nedavno još jednu glupost koju ministar Jonić toleriše; postavio je u Umetničku akademiju za prof. francuskog i književnosti nikog drugog do poznatog masona Raška Dimitrijevića, čija se slika čak i na izložbi nalazi. Da li je to rad na obnovi zemlje – ne znam, ali da Velmar Jankovićevi zaštitnici g. Rajsvic i g. Lerhofer nisu upućeni u njegov rad. to je sigurno.”
Istorijski arhiv Beograda, BdS, J-24, 9.
Izuzezno informativan prikaz knjige nemačkog istoričara Andreasa Rota o Johanu Albrehtu fon Rajsvicu dao je Zoran Janjetović u časopisu Tokovi istorije (3/2020), gde između ostaloga navodi: ” Šesto poglavlje, Zaštitnik umetnina (1941–1944) (str. 211–361), najobimnije je i, iako poslednje, na neki način centralno jer je u njemu opisan najveći deo praktičnog rada koji je Rajsvic obavio od početka karijere koja to i nije bila. Svega nekoliko dana posle kapitulacije Jugoslavije 1941, u dogovoru sa nekoliko poznanika, Rajsvic je ponudio svoje usluge Vermahtovom zaštitniku umetnina grofu Francu Volfu-Meternihu, koji je od prethodne godine bio nadležan za zaštitu predmeta i objekata od umetničke vrednosti na teritorijama koje je okupirao Treći rajh. Posle potrebnih formalnosti, na novu dužnost u Beogradu Rajsvic je stupio već 3. jula 1941. i na njoj će ostati do početka septembra 1944. godine. U poglavlju su detaljno opisane njegove aktivnosti na toj dužnosti, postepeno širenje njegovog delokruga na zaštitu bibliotečkih fondova i arhivalija, arheološka iskopavanja na Kalemegdanu, kao i brojni kontakti i odnosi sa saradnicima i rivalima, Nemcima i Srbima. Za srpskog čitaoca će biti posebno zanimljivi delovi koji se tiču kontakata sa predstavnicima kolaboracionističke vlasti (posebno ministrom prosvete Jonićem i njegovim zamenikom Velmar-Jankovićem) kao i nekim predstavnicima okupacione vlasti (pre svega sa Rajsvicovim šefom Haraldom Turnerom) te mnogim predstavnicima naučnog života – od kojih je Rajsvic mnoge poznavao još iz predratnog perioda, što je i bila jedna od okolnosti koja ga je preporučila za dužnost u Beogradu.”
Andreas Roth. Johann Albrecht von Reiswitz (1899–1962). Vom unbequemen Südosteuropaexperten zum Kunstschützer. Graz: Ares Verlag, 2020, 493.
Za više pogledati: Aleksandar Stojanović, ”Radoslav Grujić o prenosu moštiju srpskih svetitelja aprila 1942. godine iz NDH u okupiranu Srbiju”, u: Tokovi istorije, 1/2012, 69-86, <https://bit.ly/37Qgnvx> (14. IV 2022).
