Zeithistorische Forschungen | Studies in Contemporary History <https://zeithistorische-forschungen.de/> (23. II 2022).
Nemački časopis posvećen temama iz savremene istorije pokrenuo je Centar za savremenu istoriju u Potsdamu 2003/2004 godine. Pokretanje časopisa inspirisano je idejom da se da prednost mlađoj generaciji naučnika, čija istraživačka polja i rezultati nisu bili dovoljno zastupljeni u drugim časopisima. Pored toga, prvi urednici, istoričari Konrad Jarauš (Konrad H. Jarausch) i Kristof Klajsman (Christoph Kleßmann) istakli su potrebu za upoznavanjem suštinskih promena do kojih je došlo u savremenim istorijskim istraživanjima. Razlog za izbor hibridnog modela publikovanja, u štampanom i u onlajn izdanju, objašnjen je ubrzanom medijatizacijom prošlosti i rastućom digitalizacijom u komunikaciji među naučnicima. Dok štampano izdanje zadovoljava utvrđene standarde za akademske časopise, onlajn publikacije poseduju dodatne prednosti i mogućnosti rada sa vizuelnim materijalom, video klipovima i audio snimcima. Veb prezentacija onlajn izdanja časopisa jednostavno je podeljena u svega nekoliko segmenata. Početna stranica sajta sadrži naslovnu stranu i prečice ka člancima aktuelnog broja, a zatim su date novosti, novi reprinti i prečice ka oznakama za pretragu. Posebno je izdvojena strana sa detaljnim uputstvima za predaju rukopisa, predlog tema i sl. Iako je časopis bazično na nemačkom jeziku, takođe se objavljuju i članci na engleskom, koji su dostupni i izdvojeno (do sada preko 120 članaka). Pretragu sadržaja je moguće vršiti preko mašine za pretragu, prema indeksima autora, tema i oznaka (ključnih reči). Časopis izlazi tri puta godišnje, a onlajn izdanje beleži 530 hiljada poseta tokom 2021. godine (360 hiljada u 2020. god). Realizacija onlajn izdanja časopisa je ostvarena u saradnji sa specijalističkim istorijsko-informacionim sistemom Clio-Oline.
Originalno objavljeno u Godišnjaku za društvenu istoriju 3, 2021, str. 94-95.
Istorijski arhiv Beograda, Jevrejska digitalna zbirka <https://jdz.arhiv-beograda.org/> (2. III 2021).
Nastala kao rezultat trogodišnjeg istraživanja fondova i zbirki Istorijskog arhiva Beograda Jevrejska digitalna zbirka od 2021. godine je dostupna preko namenski kreirane internet prezentacije u režimu otvorenog pristupa. Nakon pregledanja, izdvajanja, analitičke obrade i skeniranja većine od oko 60 hiljada predmeta, stvorena je jedinstvena tematska celina koja se odnosi na život beogradskih Jevreja od kraja XVIII do polovine XX veka. Kao rezultat finalne digitalne obrade arhivske građe omogućena je napredna pretraga, koja osim pretrage prema unetoj frazi takođe poseduje filtraciju prema dvadesetak ponuđenih tema, fondu/zbirci, pojmovnom registru i zanimanju, godini nastanka. Celokupan sadržaj sajta, uključujući i analitičke opise predmeta dat je na srpskom i engleskom jeziku. Tematski odabir građe uključuje i predmete u vezi sa holokaustom, a zajedno sa ranije kreiranom bazom podataka zatočenika logora Sajmište Arhiva Beograda, čini zaokruženi okvir za istraživanje tragične sudbine beogradskih Jevreja. Kao rezultat ovog arhivističkog poduhvata možemo reći da je nastala jedinstvena digitalna platforma koja po prvi put, ne samo u regionalnim okvirima, praktično omogućava istraživanje pojedinih tema bez ikakvog fizičkog prisustva na mestu u kojem je građa pohranjena. Svakako da bi ovaj impresivan rezultat bio pojačan da su na sajt osim postojeće male galerije dokumenata uvršteni i neki dodatni propratni sadržaji, poput prigodnih članaka, odabrane bibliografije, interakcije sa korisnicima, ili objava o registrovanim istraživanjima nastalim na osnovu ovde dostupne građe.
Originalno objavljeno u Godišnjaku za društvenu istoriju 3, 2021, str. 97-98.
Statewide Library Electronic Doorway, Alaska’s Digital Archives <https://vilda.alaska.edu/> (9. II 2022).
Digitalni arhiv Aljaske pokrenut je sa idejom formiranja centralnog punkta za prikazivanje istorijskih fotografija, govorne istorije, pokretnih slika, mapa, dokumenata, knjiga, fizičkih objekata i drugih materijala iz arhiva, muzeja, i biblioteka SAD. Otkupljena od Rusije 1867. godine, zvanično proglašena teritorijom SAD 1912, Aljaska 1959. postaje 49 savezna država, a danas je najveća i najređe naseljena američka država. Imajući na umu da u ogromnoj količini podataka na web-u mnogi ostaju zakopani i nikad, ili retko iskorišćeni, da se neki dupliraju, a samo mali deo redovno koristi za primenu i sintezu sa drugim podacima ili stečenim znanjima, u potpunosti je opravdana ideja da se na jednom mestu združeno prikažu kolekcije o istorijskom nasleđu Aljaske, koje potiču iz fundusa različitih institucija. Kolekcija je deo portala (Statewide Library Electronic Doorway – SLED) koji obrađuje informacione resurse značajne za Aljasku. Ova elektronska kapija kojom upravljaju aljaske biblioteke na web-u je prisutna još od 1995. godine. Snalaženje u velikoj količini podataka i materijala na sajtu je omogućeno uključivanjem više parametara pretrage (institucija iz koje kolekcija potiče, tema, stvaralac, izvor, vrsta materijala). Pored lakog upoznavanja sa zanimljivim nasleđem Aljaske, ovaj web sajt pruža i odličan primer na koji način je moguće napraviti koristian i pregledan tematski orijentisan digitalni repozitorijum.
Originalno objavljeno u Godišnjaku za društvenu istoriju 2, 2021, str. 81-82.
Beograd 1918. Oslobođenje Beograda u Prvom svetskom ratu
Neposredno nakon što je 28. jula 1914. Austrougarska telegramom objavila rat Srbiji, Beograd je bombardovan. Time se prestoni grad Kraljevine Srbije odmah našao na prvoj liniji fronta, i to kao prvi evropski grad bombardovan u Prvom svetskom ratu. Tokom leta i jeseni u bombardovanju su razoreni mnogi objekti. Austrougarske trupe ušle su u grad 2. decembra i već narednog dana održana je trijumfalna vojna parada. Prva okupacija Beograda, međutim, trajala je svega 13 dana. Zahvaljujući pobedi u Kolubarskoj bici, srpska vojska uspela je da do 16. decembra oslobodi svoju teritoriju, a kralj Petar I Karađorđević ušao je u oslobođeni Beograd.
Najintenzivnije borbe oko prestonice u Prvom svetskom ratu vođene su oktobra 1915. godine. Beograd je tada pretrpeo velika materijalna razaranja. Nemačko-austrougarski napad počeo je 6. oktobra i samo tog dana na grad je ispaljeno oko 30.000 granata. U ratnim dejstvima od granata ili požara stradali su gotovo svi delovi grada, od Karaburme do Čukarice. Velika oštećenja pretrpeo je i Kalemegdan, kada su ruinirani Vojni muzej i crkva Ružica. Posle višednevnih borbi oko Ade Ciganlije nemačke trupe zauzele su grad. Usledila je druga, ovog puta trogodišnja okupacija.
Kako za vreme bombardovanja, tako i za vreme borbi oko grada, civilno stanovništvo stradalo je pod ruševinama bombardovanih kuća ili u pokušaju da napusti grad. Broj stanovnika Beograda je prepolovljen, sa predratnih oko 90.000 (1910. g.) opao je na svega 47.908 (1916. g.). Neposredno posle osvajanja, oktobra 1915. godine, taj broj je bio i znatno manji. U jednom arhivskom dokumentu, povodom razmatranja pitanja o nabavci brašna na sednici Suda beogradske opštine od 24. oktobra (6. novembra) 1915. godine, izrečena je procena da u Beogradu ima oko 20.000 stanovnika. Život pod okupacijom bio je veoma težak, jer je najveći deo populacije lišen bilo kakvih sredstava za život.
Tokom okupacije, protivno međunarodnom pravu i običajima ratovanja, vršena je zaplena javne i privatne imovine. Podaci o počinjenim pljačkama za vreme prve okupacije Beograda, u decembru 1914, značajno su precizniji, jer ih je zbog kratkotrajnosti neprijateljske uprave bilo lakše evidentirati. Od oktobra 1915. godine prvobitno stihijska i masovna pljačka pretvorena je u sistematsku. U arhivskim dokumentima sačuvan je veći broj prijava ratne štete građana, kao i dokumenata državne provenijencije o počinjenoj ratnoj šteti.
U organizaciji, ili uz dozvolu vlasti, vršena je i zaplena kulturnog blaga. Još tokom prve okupacije, decembra 1914, odnet je izvestan broj eksponata iz Etnografskog muzeja. Rekvizicijama su bile obuhvaćene čak i ustanove zaštićene ratnim pravom, poput verskih objekata. Sa Vaznesenske crkve, na primer, decembra 1915. skinuti su zvono i krov sa zvonare. Opljačkane su riznice mnogih muzeja, arhiva, biblioteka i pozorišta.
Po završenim operacijama oko Beograda i u severnim delovima Srbije 1915. godine, neprijateljska uprava pribegla je interniranju srpskog življa u koncetracione logore u unutrašnjosti Austrougarske. Logori za internirce i ratne zarobljenike postojali su i u Beogradu, na Kalemegdanu i Topčideru. Beograđani nisu smeli da napuste grad bez posebne dozvole. Poteškoće u snabdevanju osnovnim životnim namirnicama, pljačka državne i privatne imovine, rekvizicija, interniranje, nezaposlenost, postali su svakodnevica za stanovništvo prestonice.
U razrušenom i opustelom gradu ubrzo je formirana nova opštinska vlast, a celokupna okupaciona politika imala je za cilj ne samo da uspostavi kontrolu nad stanovništvom i omogući eksploataciju privrednih dobara već i da u potpunosti poništi nacionalni identitet. Najčešći vidovi otpora stanovništva bili su sabotaže, odbijanje rada na prinudnim poslovima, širenje vesti o skorom oslobođenju, bekstva iz logora. U Srbiji je bilo i četničkih, gerilskih akcija, koje su pojačane posle proboja Solunskog fronta.
Čekajući oca iz Soluna, 1918.
Austrougarska je tokom 1918. bila teško iscrpljena ratnim naporima i, preopterećena privrednim, društvenim i političkim nedaćama, sve dezorganizovanija. Kada je sredinom leta 1918. vojna inicijativa konačno prešla na savezničku stranu, počelo je konstantno povlačenje preostalih nemačkih snaga. Saveznici su pripremali odlučujući udar na Solunskom frontu. Srpska vojska, s načelnikom štaba vojvodom Živojinom Mišićem, generalom Petrom Bojovićem kao komandantom 1. Armije i vojvodom Stepom Stepanovićem kao komandantom 2. Armije, spremala se da konačno izađe iz dubokih rovova. Na celoj dužini Solunskog fronta savezničke snage brojale su više od 600.000 vojnika, a srpska vojska je učestvovala sa 140.000 ljudi.
Tek posle proboja Solunskog fronta, sredinom septembra 1918, stvoreni su preduslovi da srpska vojska, uz pomoć saveznika, preduzme ofanzivu radi oslobođenja zemlje i njene prestonice. Prethodnica 1. srpske armije, sa generalom Petrom Bojovićem na čelu, stigla je do Beograda krajem oktobra. Neprijatelj nije imao nameru da pruža otpor, pa su se u gradu nalazile samo malobrojne nemačke trupe, spremne za povlačenje. Pre konačnog odlaska nemački vojnici su opljačkali sve radnje od Slavije do Terazija, prekinuli snabdevanje vodom i električnom energijom i digli u vazduh železnički most na Savi. Prestonica je oslobođena 1. novembra, posle dva meseca i 800 kilometara pređenog puta od Dobrog polja. Iako je Beograd bio razoren i opljačkan, njegovi stanovnici su s velikom radošću dočekali slobodu.
Beograđanka Natalija Aranđelović tog je dana zapisala u svom dnevniku: „Oslobođenje!!! […] Oko devet sati ja sam čula neko puškaranje, koje mi je palo u oči – i u tom čujemo da su Srbi kod Topčiderskog đerma. Docnije dođe Cale i reče evo su na Terazije. – Navrat-nanos obukosmo decu i izađosmo. I zaista, za tren oka sve su kuće bile okićene sa raznim zastavama – od najvećeg do najmanjeg imalo je cveće! […] Odosmo kod Ruže na balkon; svet se začas iskupio. Tako su jedan po dva izlazila naša vojnika, te su ih kitili vencima, peškirima, cvećem, iznosili vina, ljubili ih. – Radost je bila neizmerna, nije bilo oka što nije zasuzilo – neko od radosti, a neko što neće svoga milog videti!”
Neposredno nakon oslobođenja Beograda obnovljen je rad institucija vlasti i usvojen niz mera za regulisanje života u razorenoj i ratom iscrpljenoj prestonici. Opštinska uprava je radi zaštite lične i imovinske bezbednosti proširila delokrug rada Suda Opštine grada Beograda. Stanovništvu je upućen poziv za predaju oružja i municije, a najavljene su i stroge kazne za svakog vojnika koji bude vršio razbojništva. U sklopu rešavanja pitanja imovine oduzete građanima, prikupljani su podaci o nedelima i ratnoj šteti koju je neprijatelj pričinio za vreme okupacije. Samo dve nedelje nakon oslobođenja vraćeni su raniji nazivi ulica i ćirilični natpisi u javnom prostoru. Utvrđen je kurs dinara i krune (100 kruna = 50 dinara). Nekoliko dana nakon oslobođenja održan je parastos poginulim borcima, kome je prisustvovao i prestolonaslednik Aleksandar Karađorđević.
Okićeni Beograd, početkom novembra 1918. god.
Život pod okupacijom nametao je određene oblike suživota i saradnje sa neprijateljem, koji su posle oslobođenja mogli biti tumačeni kao izdaja. Trgovci koji su nastavili predratni posao, pripadnici lokalnih vlasti, ljudi zaposleni u organima okupacionih uprava, saradnici okupacionog lista Beogradske novine, kao i pojedini političari koji su ostali u zemlji, spadali su u grupu onih o čijoj se odgovornosti posle rata raspravljalo.
U Beogradu je 13. novembra 1918. potpisana Vojna konvencija o primirju s Ugarskom, kojim se utvrđuje prestanak neprijateljstava na bojištima i istovremeno određuje povlačenje ugarske vojske i zaposedanje ispražnjenih teritorija od strane srpskih i savezničkih trupa.
Centralno političko pitanje posle rata bilo je stvaranje državne zajednice jugoslovenskih naroda. U Beogradu su vođeni pregovori između predstavnika Narodnog vijeća i vlade Kraljevine Srbije o stvaranju zajedničke države. U razrušenom gradu, gde se osećala naročita živost stanovništva, nije bilo lako pronaći smeštaj za predstavnike narodnih veća ili za oficire savezničke vojske. Gradska uprava je sprovela određene mere kako bi im obezbedila dovoljan broj stanova i soba za boravak. Pored toga, dokumenti svedoče da je vlast interesovalo raspoloženje stanovništva u vezi s aktuelnom političkom situacijom i radom vlade.
Pošto je kraljev dvor bio oštećen u toku bombardovanja, regent Aleksandar je 1. decembra 1918. proglasio „ujedinjenje Srbije sa zemljama nezavisne države Slovenaca, Hrvata i Srba u jedinstveno Kraljevstvo Srba, Hrvata i Slovenaca” u kući industrijalca Krsmanovića na Terazijama. Prvi Ministarski savet (vlada), sa Stojanom Protićem na čelu, koji je ustanovio državnu zastavu, grb i naziv države, obrazovan je 20. decembra. Ubrzo nakon toga, 31. decembra 1918, Beograd je i službeno proglašen prestonim gradom Kraljevstva Srba, Hrvata i Slovenaca.
Istorijski arhiv Beograda čuva i određeni broj dokumenata koji sadrže podatke o odlikovanim i pohvaljenim vojnicima i oficirima srpske vojske nakon proboja Solunskog fronta i posle završetka rata. U njemu su pohranjena i svedočanstva o odlikovanjima koja je Grad Beograd dobio nakon rata, poput francuskog Krsta počasne legije i čehoslovačkog Ratnog krsta. Zapisnici sa sednica Beogradske opštine takođe sadrže i podatke o imenovanju ulica i trgova u znak sećanja na savezničke narode i zaslužne ličnosti, poput preimenovanja Pozorišne ulice u Francusku, ili trga kod železničke stanice u Trg Vudroa Vilsona. Pored toga, održavane su i svečane sednice Beogradske opštine u čast boraca savezničkih zemalja. Tako je 1. septembra 1929. održana svečana sednica u čast francuskih boraca sa Solunskog fronta i predstavnika Fidaka – međunarodnog Udruženja rezervnih oficira i ratnika, čiji je kongres te godine održan u Beogradu.
Od brojnih udruženja osnovanih posle rata s ciljem da neguju uspomenu na stradale i pruže pomoć preživelima, poput Udruženja ratnih invalida, Udruženja četnika, Udruženja porodica poginulih i umrlih oficira u ratovima 1912–1920, najviše dokumenata je sačuvano o delovanju Udruženja branilaca Beograda. To udruženje osnovano je 1934. godine radi očuvanja uspomena na „legendarne borbe oko Beograda i na sedam hiljada junaka, koji su pali u odbrani njegovoj”, kao i pružanja pomoći siromašnim i starim članovima i zbrinjavanja porodica poginulih branilaca.
Na stepen očuvanosti arhivske građe za istoriju Beograda u Prvom svetskom ratu ključno su uticala dva činioca. Pre svega, nakon druge okupacije u oktobru 1915, srpsku prestonicu je napustio veliki broj stanovnika i organa vlasti, noseći sa sobom dokumentaciju državnih institucija. Stoga je građa Istorijskog arhiva Beograda o Prvom svetskom ratu fragmentarna, naročito kada je reč o radu najvažnijih gradskih institucija, Uprave grada Beograda i Opštine beogradske. Pored toga, austrougarske vlasti su tokom okupacije izvršile temeljan uvid u blago srpskih kulturnih i naučnih ustanova. Na najvećem udaru bila je arhivska građa, koja je temeljno opljačkana. Takođe, prilikom povlačenja austrougarske vojske iz Srbije u jesen 1918. deo arhivske građe je izgubljen i odnesen. Novi organizovani pohod okupatorskih snaga na srpske arhive usledio je ponovo tokom Drugog svetskog rata.
Izložba Beograd 1918. godine ima za cilj da na osnovu raspoložive arhivske građe ukaže na neke od važnih pojava i događaja koji su pratili dane uoči, tokom i nakon oslobođenja Beograda na kraju Prvog svetskog rata. Treba imati u vidu da su dokumenti nastali radom srpskih državnih organa, većinski zastupljeni na ovoj izložbi, datirani po julijanskom kalendaru, koji je u Srbiji bio u upotrebi do 1. januara 1919. godine. Zbog toga se i Dan oslobođenja Beograda – 19. oktobar 1918, danas obeležava 1. novembra.
Arhivska građa Istorijskog arhiva Beograda predstavljena na izložbi grupisana je u šest tematskih celina: 1. Beograd u Prvom svetskom ratu; 2. Materijalno uništavanje; 3. Od Soluna do Beograda; 4. U slobodnom gradu; 5. Ka prestonici Kraljevstva SHS i 6. Sećanja, priznanja, odlikovanja.
Kalemegdan, plato ispred spomenika Pobednik, 1937. god.
Beograd je bio jedina evropska prestonica koja je tokom Prvog svetskog rata pretrpela velika materijalna razaranja, uništavanje gradske infrastrukture, kulturnih dobara, pljačku opštinske imovine i imovine njenih stanovnika. Koliko je u vremenima mira njegov geografski položaj predstavljao prednost za privredni i kulturni razvitak, toliko je srpska prestonica, smeštena na samoj granici sa Austrougarskom, od prvog dana rata bila na liniji fronta, izložena artiljerijskim napadima.
Dok je prva neprijateljska okupacija Beograda u prvoj polovini decembra 1914. bila kratkotrajna epizoda, druga, koja je počela oktobra 1915. godine, pretvorila se u trogodišnju moru za više nego prepolovljeno stanovništvo, izloženo okupacionoj represiji, ponižavanju, izgladnjivanju, bolesti i masovnom umiranju. Oslobođenje Beograda 1. novembra 1918. i proglašenje za prestoni grad nove, jugoslovenske države, Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca 31. decembra bili su datumi-prekretnice u novijoj istoriji grada, pred kojim je bilo vreme obnove, demografskog, privrednog i kulturnog uspona. Od grada granične karaule, postao je središte jugoslovenske države i njena najveća i najdinamičnija urbana celina. Ova izložba, kroz dokumenta i raznovrstan likovni materijal, upečatljivo govori o vremenu velikog preloma: od porobljenog ka slobodnom Beogradu.
Arhiv Vojvodine, Žrtve u Sremu (1941-1945) <https://sremskezrtve.arhivvojvodine.org.rs/> (5. X 2021).
Projekat Žrtve u Sremu (1941-1945) pokrenut je u Arhivu Vojvodine 2019. godine sa ciljem konačnog utvrđivanja konačnog broja stradalih sa ovog područja tokom Drugog svetskog rata. Od preuzimanja materijala iz postojeće elektronske baze podataka Muzeja Vojvodine krajem aprila 2020. godine, projektni tim Arhiva Vojvodine, na čelu sa dr. Milanom Koljaninom, uspeo je da za relativno kratko vreme kreira novi javno dostupan resurs, prvenstveno zahvaljujući korišćenju nove izvorne građe iz Arhiva Vojvodine (Komisija za utvrđivanje zločina okupatora i njihovih pomagača u Vojvodine – fond F. 183), ali i prikupljanjem i prikupljanjem informacija sa drugih strana (literatura, drugi popisi, knjige streljanih, crkvene matične knjige, foto-dokumentacija). Paralelno sa poslovima na ažuriranju spiskova stradalih odvijao se i značajan posao na evidentiranju i fotografisanju spomen obeležja na području Srema u sastavu Republike Srbije.
Sistematizacija prukupljene i novootkrivene građe poslužila je kao temelj za izradu fukcionalne i značajne web prezentacije čiju okosnicu čini detaljno pretraživa baza podataka sremskih žrtava 1941-1945, od blizu četrdeset hiljada imena (3968 strana sa po 10 imena). Osim toga, autori su osmislili i realizovali i dodatne odeljke sajta: Svedočenja, O žrtvama, Kulturocid, Galerija, Spomen-obležja. U delu posvećenom svedočenjima žrtava trebalo bi sa tehničke strane omogućiti bolju čitljivost faksimila izjava preživelih (ili omogućiti optičko prepoznavanje znakova i prezentovanje u HTML-u). Isto važi i za značajan dokument koji svedoči o udaru ustaških vlasti i nemačkih jedinica na kulturnu baštinu naroda određenih za uništenje, dostupan u odeljku Kulturocid. Digitalna kopija ovog dokumenta iz 1946. godine (Zločini na kulturno istorijskim spomenicima i predmetima u Sremu, pdf, 400 strana) mogla bi se obraditi uz pomoć OCR čitača i na taj način tekst učiniti pretraživim. Naročito treba istaći vrednost sekcije posvećene spomen obeležjima, jer prikupljeni i predstavljeni podaci o žrtvama i spomen obeležjima, fotografisani i mapirani, stvaraju poseban vizuelni utisak i svedoče o masovnosti zločina počinjenih nad stanovnicima Srema u Drugom svetskom ratu.
Bitno je istaći da je baza podataka urađena informatički besprekorno, uz mogućnosti filtiranja i unakrsne kombinacije podataka prema više parametara (ime, ime roditelja, prezime, prebivalište, mesto stradanja, mesto rođenja, veroispovest, osnov hapšenja, osnov pogubljenja, ko je likvidacuju izvršio/naredio, godina stradanja, godina suđenja, mesto nestanka, mesto posmrtnih ostataka, spomen obeležje). Zahvaljujući tome je omogućena i detaljna statistička obrada materijala, kao što je prikazano na primeru statističkih analiza datih u odeljku sajta O žrtvama.
MV, 5416 (4), Ustaška parada u Zemunu, 1941.
U opisu projekta je naznačeno da on nije u potpunosti okončan, tako da je za očekivati da će prezentacija biti obogaćivana i dodatnim sadržajima, poput audio i video zapisa svedočenja žrtava koje su preživele zločine okupatora u Sremu, ili da će postojeća galerija foto dokumenata biti proširena, digitalno obrađena i pretraživa.
Slobodan Mandić, 5. oktobar 2021.
Originalno objavljeno u Godišnjaku za društvenu istoriju 1, 2021, str. 142-143.
Lomax Digital Archive <https://archive.culturalequity.org/> (15. VII 2021).
Teško da je moguće preceniti ulogu koju su muzičar i etnomuzikolog Alan Lomaks i njegov otac Džon Ej Lomaks odigrali u oblikovanju savremene muzičke istorije. Putujući zabačenim predelima američkog juga u potrazi za tragovima tradicionalnog muzičkog nasleđa, a pod pokroviteljstvom Kongresne biblioteke, između 1933. i 1942. godine oni su sakupljali i beležili izvorne i autentične snimke. Alan je kasnije samostalno nastavio sa ovim važnim poslom sve do osamdesetih godina 20. veka. Osim toga, pedesetih godina je boravio u Evropi takođe neumorno radeći i snimajući izvođače u Britaniji, Irskoj, Italiji i Španiji. Prvi muzičar koga su Lomaksi snimili 1933. godine je bio Hjudi Ledbeter (Huddie Ledbetter), poznatiji kao Lid Beli (Lead Belly), u zloglasnom kazneno popravnom zavodu Lujzijane ”Angola” Takođe, zaslužni su i za otkrivanje i približavanje široj publici bluz gitariste Roberta Džonsona, protesnog pevača Vudi Gutrija, folk umetnika Pita Sigera, kantri muzičara Burl Ivesa. O značaju muzikološkog poduhvata Lomaksovih svedoče i reči Brajana Ina da bez Alana Lomaksa verovatno ne bi bilo ni bluz eksplozije, RnB pokreta, Bitlsa, Stonsa, ni Velvet Andergraunda.
Digitalni arhiv Lomaksovih omogućava slobodan pristup audio-vizuelnim kolekcijama koje su nastajale u rasponu od sedam decenija. Izuzetno vredan i bogat materijal odlično je sistematizovan, pregledan i lako pretraživ. Klasifikacija je izvršena dodeljivanjem oznaka prema više parametara (ličnosti, instrumenti, lokacije, vrsta muzike itd), a svaki audio zapis i slika su opisani metapodacima na više nivoa. Odeljak sajta Explore sadrži pet celina raspoređenih ispod naslova Glavna kolekcija. Prva celina je katalog terenskog rada sa preko 20.000 digitalizovanih celina i sa oko 5.000 fotografija. Unutar svakog od ovih područja omogućeno je i dodatno filtriranje materijala, dok peto polje zapravo predstavlja indeksirane sadržaje prema imenu izvođača, mestu nastanka zapisa, vrsti muzičkog instrumenta, kulturi, muzičkom žanru. Prezentacija sadrži još nekoliko veoma zanimljivih dodataka, poput dnevne serije pesama Nevolje neće trajati zauvek, pokrenute 2020. god. u prvim mesecima pandemije korona virusa, a koja je zamišljena kao neka vrsta uvodne izložbe u Lomaksov digitalni arhiv.
Izvanredno vredan i bogat materijal dostupan na sajtu Digitalnog arhiva Lomaks nastao je spajanjem građe nezavisne arhive Alana Lomaksa (1946-1991), digitalizovane i sačuvane od strane Udruženja za kulturnu jednakost krajem 1990-ih i početkom 2000-ih, sa hiljadama snimaka koje su na acetatnim i aluminijumskim diskovima Lomaksi zabeležili od 1933. do 1946. pod pokroviteljstvom Kongresne biblioteke.
Annie Mae and Fred McDowell. Como, Mississippi, September 1959
Dr Dragoljub Jovanović. Profesor, političar, opozicionar <http://www.drdragoljubjovanovic.com> (22. IV 2021).
Uzimajući u obzir da web prezentacije posvećene pojedinim istorijskim ličnostima nisu uobičajene u ovdašnjem sajber prostoru, sajt posvećen životu i delu srpskog naučnika, univerzitetskog profesora i političara Dragoljuba Jovanovića (1895-1977), već samom svojom pojavom potencijalno privlači pažnju publike. Iako bogatog i raznolikog sadržaja, sa više zanimljivih i korisnih sekcija, posetiocima sajta bi odmah trebalo ukazati da je u okviru neistaknute sekcije Dnevnik Dragoljuba Jovanovića sadržano elektronsko izdanje nedavno publikovanog dela u izdanju Istorijskog arhiva u Pirotu i porodice Dragoljuba Jovanovića (u sto primeraka). Dnevničke beleške u četiri toma obuvataju period od 1915. do 1973. godine, a za publikovanje ih je priredio istoričar dr Momčilo Isić, koji potpisuje i obimnu uvodnu studiju Dragoljub Jovanović i njegov dnevnik, na početku prvog toma. Pored toga što Dnevnik predstavlja osnovni izvor za izučavanje života i dela Dragoljubva Jovanovića, u njemu je sadržano i više hiljada imena ličnosti iz različitih oblasti društvenog života Jugoslavije, ali i sveta, pogotovo iz Francuske, u kojoj se Jovanović školovao. Preko sadržaja prezentacije izlistanog na početnoj strani sajta moguće je pristupiti i drugim tekstualnim i audio-vizuelnim zapisima, poput elektronske verzije doktorske disertacije Dragoljuba Jovanovića Optimalan prinos od radničkog rada odbranjenoj u Parizu 1923. godine, zatim pregleda rukopisnih tekstova, predavanja, objavljene i neobjavljene arhivske građe, literature, dokumenata iz arhiva porodice, rešenja o rehabilitaciji iz 2009. godine. Prezentacija sadrži i poseban link ka galeriji odabranih fotografija i drugih dokumenata. Povratak na početnu stranicu sajta sa bilo kojeg drugog mesta prilikom surfovanja je omogućen klikom na ikonu sa stilizovanim logom sa potpisom dr Dragoljuba Jovanovića u gornjem levom uglu ekrana. Jedino što bi se ovoj bez sumnje vrednoj i sadržajnoj prezentaciji moglo prigovoriti, to je možda ne baš najadekvatnije izabran domen sajta koji pogrešno upućuje na internet lokacije komercijalnog tipa (.com). Osim toga, bilo bi dobro dodati impresum sajta.
Originalno objavljeno u Godišnjaku za društvenu istoriju 1, 2021, str. 137-138.
Arhiv Biblioteke XX vek <http://www.bibliotekaxxvek.com/category/arhiv-biblioteke-xx-vek> (12. III 2021).
U maju 2021. godine navršava se pedeset godina od kada je objavljena prva knjiga iz edicije Biblioteka XX vek, čiji je osnivač, izdavač i urednik Ivan Čolović. Prva knjiga je bila studija Pola Langrana Uvod u permanentno obrazovanje, a u sledećih pola veka je objavljeno blizu 250 naučnih i esejističkih dela domaćih i stranih pisaca o širokom krugu antropoloških tema. Prema rečima Milana Vlajčića Biblioteka XX vek je nastala kao uzgredna delatnost Narodnog univerziteta „Braća Stamenković” i postala dragocena lektira za radoznale, deo intelektualne biografije nekoliko naraštaja. Na web prezentaciji edicije od oktobra 2011. godine aktivan je i digitalni onlajn Arhiv u kojem su pohranjena dokumenta koja se odnose na istoriju ove serije knjiga (članci o Biblioteci, vesti o promocijama, intervjui sa urednikom, fotografije sa sajmova i promocija) i dokumenta o pojedinim naslovima (prikazi knjiga, intervjui sa autorima, fotografije sa promocija). Materijal u arhivu je dat u hronološkom nizu, od osnivanja Biblioteke, do najnovijih izdanja, a u okviru pojedinih naslova korisnici mogu pronaći i besplatno preuzeti elektronske verzije nekih knjiga.
Slobodan Mandić, 12. mart 2021.
Originalno objavljeno u Godišnjaku za društvenu istoriju 3, 2020, str. 132-133.
Doing History in Public <https://doinghistoryinpublic.org> (17. III 2021).
Blog posvećen promovisanju istorije i istorijske nauke zajednički su pokrenuli januara 2014. godine diplomirani istoričari, većinom sa Univerziteta Kembridž u Engleskoj. Osim namere da obuhvate različite istorijske periode, regione i teme, prvobitni motiv i inspiraciju za pokretanje bloga autori su iskazali u rešenosti da istraže šire značenje javnog delovanja istoričara korišćenjem društvenih mreža, stvaranjem onlajn arene za objavljivanje komentara, intervjua, eseja, i drugih kreativnih sadržaja. Takođe, proklamovana je mogućnost za sticanje veština i znanja u onlajn publikovanju i korišćenju društvenih mreža kao sredstva za istraživanje, širenje znanja i javni angažman. Prezentacija zapravo predstavlja neku vrstu elektronskog istorijskog časopisa gde su redovno objavljivani prilozi raspoređeni u nekoliko kategorija (istraživanja, istorija i aktuelnosti, prikazi knjiga, metodologija, digitalna istorija, poziv za predaju radova). Glavni deo početne strane sajta sadrži najnovije objave, a na desnoj strani su smešteni Vordpres dodaci za praćanje sadržaja putem rss čitača, imejl adrese i društvenih mreža, kao i hronološki arhivirani sadržaj i oblak oznaka (Cloud Tag). Pored izuzetne sadržajne vrednosti, ova prezentacija ima i značaj dobrog primera o mogućnostima koje se pružaju istoričarima u svrhu veće vidljivosti u javnom prostoru.
Slobodan Mandić, 17. mart 2021.
Originalno objavljeno u Godišnjaku za društvenu istoriju 3, 2020, str. 130-131.
М. Сорокина, И. Антанасиевич, Н. Масоликова, М. Живанович, Dr.W, Русская Сербия<https://russianserbia.com> (8. II 2021).
U periodu između dva svetska rata Kraljevina Srba, Hrvata i Slovenaca/ Kraljevina Jugoslavija postala je jedno od središta ruske emigracije u Evropi. Zajedno sa Berlinom, Pragom, Parizom i drugim evropskim prestonicama koje su udomile ruske izbeglice nakon ruske revolucije i građanskog rata, nesumljivo važno mesto pripada i Beogradu. Krajem 20-ih godina XX veka u Beogradu je bilo 10.000 izbeglih Rusa, među njegovih 239.000 stanovnika, a prema nekim procenama u Kraljevini Jugoslaviji je do Drugog svetskog rata živelo oko 42.000 ruskih izbeglica. Prezentaciju posvećenu proučavanju svih aspekata istorije ruske emigracije u Srbiji/Jugoslaviji potpisuje zajednički tim rusko-srpskih stručnjaka, među kojima je i rukovodilac projekta Marina Jurjevna Sorokina. Zamišljena kao neka vrsta olajn enciklopedije posvećene istoriji ruske emigracije na prostoru Kraljevine Jugoslavije, prezentacija sadrži kraći uvodni tekst i obeležene osnovne sekcije sajta: Ličnosti, Grobovi, Dokumenta, Publikacije, Fotografije. Svaku kategoriju je moguće dodatno pregledati i pretrežavati prema različitim podkategorijama, odnosno poljima za naprednu pretragu, a unete jedinice su i međusobno povezane. Sekcija koja sadrži informacije o preminulima i fotografije grobova zapravo predstavlja unapređenu verziju sajta Nekropolj ruskog zarubežja koji je pokrenut 2010. godine.
Slobodan Mandić, 8. februar 2021.
Originalno objavljeno u Godišnjaku za društvenu istoriju 2, 2020, str. 103-104.
