Nastanak prvih razglednica vezuje se za Parisku izložbu 1889. godine, na kojoj je bio predstavljen Ajfelov toranj. Domaća, ali i strana literatura pominje ime geodetskog oficira Petra Manojlovića, koji je 6/17 maja 1871, god. iz Beča poslao u Sombor prvu štampanu razglednicu. Međutim, razglednice su privatna inicijativa i njihova pojava nije vezana za određen datum, niti za zvaničnu odluku državnih organa. Podatak ko je dizajnirao, odštampao i poslao prvu razglednicu ostao je sporan do danas.
Prve razglednice u Srbiji nastale su 1895. godine, kada ih je objavila knjižara Velimira Valožića u Beogradu, sa motivima Pogled na Kalemegdan sa Save, Pozorište i novi konak. Srpski fotograf Milan Jovanović (Vršac, 1863 – Beograd, 1944) zaslužan je za najvrednije serije beogradskih razglednica. Međutim, za prvu pionirsku (najstrariju) beogradsku razglednicu ipak možemo uzeti onu sa motivom nekadašnjeg hotela Žirovni venac, a koja je do sada u nekoliko navrata viđana na stranim aukcijama. Jedna, ako ne i najstarija od njih je putovala 29. aprila 1890. godine iz Beograda za Beč i ona se nalazi u privatnoj zbirci Borisa Belingara (Kasina). Takve razglednice su se štampale i u Evropi u drugoj polovini XIX veka, a jedna od njihovih karakteristika je mali deo koji zauzima crtež na aversnoj strani razglednice.
Posle Prvog svetskog rata razglednice izdaje veliki broj izdavača, neki od ranijih nastavljaju sa radom, ali se pojavljuju i novi. Neki od izdavača iz tog perioda su knjižare Mite Stajića, Gece Kona, Rajkovića i Ćukovića. Među prvim firmama koje su izdavale serije razglednica od 1919. do 1929. godine su „Lj. Paler”, Umetnička galerija Beograd, Aero-klub SHS, „Grafija”. Na razglednicama raznih izdavača javljaju se snimci Beograda iz aviona. I dalje dominiraju objekti, pogled na grad sa reke, Beogradska tvrđava, kao i prostorne celine.
Registracija beogradskih Jevreja prvih dana okupacije u aprilu 1941. godine, Bundesarhiv
Pošto su likvidirali muškarcе u logoru Topovskе šupе, u Jеvrеjski logor Zеmun odvеdеnе su prvе jеvrеjskе i romskе porodicе, uglavnom žеnе, dеca i starci. U logoru je od početka decembra 1941. zatočeno oko 6.400 Jevreja i oko 600 Roma, većinom žena i dece. Od ovog broja život je izgubilo oko 6.320 zatočenika.
Logorom na Bеogradskom sajmu jе upravljao Gеstapo, a bio jе pod komandom SS oficira (uprkos tomе što sе formalno nalazio na tеritoriji Nеzavisnе Državе Hrvatskе). Logor jе bio poznat pod imеnom Judenlager Semlin, ili logor Sajmištе.
Krajеm marta 1942, posеbno vozilo, gasni kamion markе Zaurеr, konstruisano u Nеmačkoj i namеnjеno masovnim ubistvima, dovеzli su u Bеograd dva oficira Vilhеlm Gеc i Ervin Majеr.
Nеmačka policija uhapsila jе 18. marta svе doktorе i pacijеntе iz Jеvrеjskе bolnicе u Ulici Visokog Stеvana (današnja zgrada Fakultеta za spеcijalnu еdukaciju i rеhabilitaciju, prе rata vlasništvo Jеvrеjskog žеnskog društva). Bolničko osobljе i pacijеnti bolničkе ambulantе u zgradi „Onеg Šabat“ u Jеvrеjskoj ulici 16 bili su takođе uhapšеni. U pеriodu od 19. do 22. marta 1942. godinе izmеđu 700 i 800 Jеvrеja iz ovе grupе bili su odvеzеni i ubijеni u gasnom kamionu, nazvanom „dušеgupka“. Njihova tеla su bila pokopana u vеć priprеmljеnе grobnicе u Jajincima.
Od počеtka aprila do 10. maja 1942. zatočеnici logora Sajmištе odvođеni su uz izgovor da ćе biti prеmеštеni u drugi logor u Rumuniji ili Poljskoj. Svi su bili ugušеni u dušеgupci na putu do Jajinaca. U toku 1943-44. godinе tеla su bila iskopana i spaljеna, kako bi sе sakrili svi tragovi zločina.
Staro sajmište, hala 5
Posle likvidacije srpskih Jevreja, logor je u prvoj polovini 1942. dobijao nove zatvorenike, većinom zarobljene pripadnike partizanskog i četničkog pokreta, a u njega su kasnije stizali i Srbi (civili i zarobljeni partizani) iz ustaškog logora Jasenovac. Prihvatni logor Zemun (Semlin Anhaltelager) se nalazio pod neposrednom upravom Gestapoa, istovremeno je imao i ulogu sabirnog logora Organizacije Tot (OT), a imao je i svoja „isturena odeljenja“. Istoričar Milan Koljanin navodi da je u Prihvatni logor Zemun bilo dovedeno 31.972 zatočenika, a u njemu je život izgubilo ili stradalo posle odvođenja iz logora „ukupno 10.636 zatočenika, odnosno svaki treći“. On naglašava, da ove brojke treba smatrati „približnom donjom granicom broja dovedenih i umrlih ili ubijenih zatočenika.
Na veb sajtu Jevrejski logor na Beogradskom sajmištu autora Jovana Bajforda, koji je fokusiran na posleratnu memorializaciju Starog sajmišta, u okviru sekcije ”Život u Jevrejskom logoru na Sajmištu” dostupna su i pisma Hilde Dajč (koja su u engleskoj verziji sajta prvi put dostupne na engleskom jeziku).
Prilikom revizije fondova u Istorijskom arhivu Beograda 2015. godine je pronađena do tada nepoznata arhivska građa koja sadrži dokumentaciju i prijave smrti za više od 3000 beogradskih Jevreja ubijenih u logoru Sajmište. Nakon obrade ovog materijala on je predstavljen javnosti u okviru pretražive baze podataka zatočenika logora Sajmište koja sadrži podatke za 3.505 ubijenih osoba.
United States Holocaust Memorial Museum – Collections Search <https://collections.ushmm.org/search/> (2. II 2024).
Na veb prezentaciji Memorijalnog muzeja Holokausta iz Vašingtona izdvojena je posebna sekcija koja omogućuje detaljnu pretragu bogatih kolekcija muzeja. Ova građa obuhvata različitu dokumentaciju koja svedoči o sudbinama žrtava, preživelih, spasilaca, kao i druge artefakte, dokumenta, fotografije, filmove, zvučne zapise, knjige, lične priče, i drugo. Onlajn dostupne kolekcije sadrže preko 272.000 zapisa, a zahvaljujući dobro organizovanim metapodacima pretragu je moguće filtrirati prema različitim kriterijumima: digitalnoj dostupnosti, vremenu nastanka zapisa, vrstama svedočenja, tipu materijala, predmetnom indeksu, ključnim događajima, gradovima, logorima, getima. Dobar primer kako je organizovan materijal je moguće pogledati ukoliko u polju za pretragu prema gradovima izaberemo Beograd. Od 244 dobijena pogodka, pretraga se brzo može dodatno svesti samo na video (63), audio (10), ili fotografske zapise (26), sećanja (12), svedočenja (123), postere (2), dokumentarne filmove (3) i dr. Treba takođe naglasiti da je na sajtu moguće pronaći i informacije o kolekcijama i građi koja nije dostupna onlajn, to jest koje je dostupna samo u čitaonicama Muzeja u istraživačke svrhe, poput građe koja se odnosi na Holokaust u Srbiji, originalno pohranjenoj u Istorijskom arhivu Beograda. Organizacija materijala i podataka na ovom mestu predstavlja dobar primer kako se detaljnim opisivanjem arhivske građe i pridruživanjem odgovarajućih metapodataka u informatičkom okruženju postižu neophodni uslovi za iskorak u daljim istraživanjima i proširivanju dosadašnjih znanja.
Originalno objavljeno u Godišnjaku za društvenu istoriju 3, 2023, str. 102-103.
Istorijski arhiv Beograda, Jevrejska digitalna zbirka <https://jdz.arhiv-beograda.org/> (2. III 2021).
Nastala kao rezultat trogodišnjeg istraživanja fondova i zbirki Istorijskog arhiva Beograda Jevrejska digitalna zbirka od 2021. godine je dostupna preko namenski kreirane internet prezentacije u režimu otvorenog pristupa. Nakon pregledanja, izdvajanja, analitičke obrade i skeniranja većine od oko 60 hiljada predmeta, stvorena je jedinstvena tematska celina koja se odnosi na život beogradskih Jevreja od kraja XVIII do polovine XX veka. Kao rezultat finalne digitalne obrade arhivske građe omogućena je napredna pretraga, koja osim pretrage prema unetoj frazi takođe poseduje filtraciju prema dvadesetak ponuđenih tema, fondu/zbirci, pojmovnom registru i zanimanju, godini nastanka. Celokupan sadržaj sajta, uključujući i analitičke opise predmeta dat je na srpskom i engleskom jeziku. Tematski odabir građe uključuje i predmete u vezi sa holokaustom, a zajedno sa ranije kreiranom bazom podataka zatočenika logora Sajmište Arhiva Beograda, čini zaokruženi okvir za istraživanje tragične sudbine beogradskih Jevreja. Kao rezultat ovog arhivističkog poduhvata možemo reći da je nastala jedinstvena digitalna platforma koja po prvi put, ne samo u regionalnim okvirima, praktično omogućava istraživanje pojedinih tema bez ikakvog fizičkog prisustva na mestu u kojem je građa pohranjena. Svakako da bi ovaj impresivan rezultat bio pojačan da su na sajt osim postojeće male galerije dokumenata uvršteni i neki dodatni propratni sadržaji, poput prigodnih članaka, odabrane bibliografije, interakcije sa korisnicima, ili objava o registrovanim istraživanjima nastalim na osnovu ovde dostupne građe.
Originalno objavljeno u Godišnjaku za društvenu istoriju 3, 2021, str. 97-98.
Beograd 1918. Oslobođenje Beograda u Prvom svetskom ratu
Neposredno nakon što je 28. jula 1914. Austrougarska telegramom objavila rat Srbiji, Beograd je bombardovan. Time se prestoni grad Kraljevine Srbije odmah našao na prvoj liniji fronta, i to kao prvi evropski grad bombardovan u Prvom svetskom ratu. Tokom leta i jeseni u bombardovanju su razoreni mnogi objekti. Austrougarske trupe ušle su u grad 2. decembra i već narednog dana održana je trijumfalna vojna parada. Prva okupacija Beograda, međutim, trajala je svega 13 dana. Zahvaljujući pobedi u Kolubarskoj bici, srpska vojska uspela je da do 16. decembra oslobodi svoju teritoriju, a kralj Petar I Karađorđević ušao je u oslobođeni Beograd.
Najintenzivnije borbe oko prestonice u Prvom svetskom ratu vođene su oktobra 1915. godine. Beograd je tada pretrpeo velika materijalna razaranja. Nemačko-austrougarski napad počeo je 6. oktobra i samo tog dana na grad je ispaljeno oko 30.000 granata. U ratnim dejstvima od granata ili požara stradali su gotovo svi delovi grada, od Karaburme do Čukarice. Velika oštećenja pretrpeo je i Kalemegdan, kada su ruinirani Vojni muzej i crkva Ružica. Posle višednevnih borbi oko Ade Ciganlije nemačke trupe zauzele su grad. Usledila je druga, ovog puta trogodišnja okupacija.
Kako za vreme bombardovanja, tako i za vreme borbi oko grada, civilno stanovništvo stradalo je pod ruševinama bombardovanih kuća ili u pokušaju da napusti grad. Broj stanovnika Beograda je prepolovljen, sa predratnih oko 90.000 (1910. g.) opao je na svega 47.908 (1916. g.). Neposredno posle osvajanja, oktobra 1915. godine, taj broj je bio i znatno manji. U jednom arhivskom dokumentu, povodom razmatranja pitanja o nabavci brašna na sednici Suda beogradske opštine od 24. oktobra (6. novembra) 1915. godine, izrečena je procena da u Beogradu ima oko 20.000 stanovnika. Život pod okupacijom bio je veoma težak, jer je najveći deo populacije lišen bilo kakvih sredstava za život.
Tokom okupacije, protivno međunarodnom pravu i običajima ratovanja, vršena je zaplena javne i privatne imovine. Podaci o počinjenim pljačkama za vreme prve okupacije Beograda, u decembru 1914, značajno su precizniji, jer ih je zbog kratkotrajnosti neprijateljske uprave bilo lakše evidentirati. Od oktobra 1915. godine prvobitno stihijska i masovna pljačka pretvorena je u sistematsku. U arhivskim dokumentima sačuvan je veći broj prijava ratne štete građana, kao i dokumenata državne provenijencije o počinjenoj ratnoj šteti.
U organizaciji, ili uz dozvolu vlasti, vršena je i zaplena kulturnog blaga. Još tokom prve okupacije, decembra 1914, odnet je izvestan broj eksponata iz Etnografskog muzeja. Rekvizicijama su bile obuhvaćene čak i ustanove zaštićene ratnim pravom, poput verskih objekata. Sa Vaznesenske crkve, na primer, decembra 1915. skinuti su zvono i krov sa zvonare. Opljačkane su riznice mnogih muzeja, arhiva, biblioteka i pozorišta.
Po završenim operacijama oko Beograda i u severnim delovima Srbije 1915. godine, neprijateljska uprava pribegla je interniranju srpskog življa u koncetracione logore u unutrašnjosti Austrougarske. Logori za internirce i ratne zarobljenike postojali su i u Beogradu, na Kalemegdanu i Topčideru. Beograđani nisu smeli da napuste grad bez posebne dozvole. Poteškoće u snabdevanju osnovnim životnim namirnicama, pljačka državne i privatne imovine, rekvizicija, interniranje, nezaposlenost, postali su svakodnevica za stanovništvo prestonice.
U razrušenom i opustelom gradu ubrzo je formirana nova opštinska vlast, a celokupna okupaciona politika imala je za cilj ne samo da uspostavi kontrolu nad stanovništvom i omogući eksploataciju privrednih dobara već i da u potpunosti poništi nacionalni identitet. Najčešći vidovi otpora stanovništva bili su sabotaže, odbijanje rada na prinudnim poslovima, širenje vesti o skorom oslobođenju, bekstva iz logora. U Srbiji je bilo i četničkih, gerilskih akcija, koje su pojačane posle proboja Solunskog fronta.
Čekajući oca iz Soluna, 1918.
Austrougarska je tokom 1918. bila teško iscrpljena ratnim naporima i, preopterećena privrednim, društvenim i političkim nedaćama, sve dezorganizovanija. Kada je sredinom leta 1918. vojna inicijativa konačno prešla na savezničku stranu, počelo je konstantno povlačenje preostalih nemačkih snaga. Saveznici su pripremali odlučujući udar na Solunskom frontu. Srpska vojska, s načelnikom štaba vojvodom Živojinom Mišićem, generalom Petrom Bojovićem kao komandantom 1. Armije i vojvodom Stepom Stepanovićem kao komandantom 2. Armije, spremala se da konačno izađe iz dubokih rovova. Na celoj dužini Solunskog fronta savezničke snage brojale su više od 600.000 vojnika, a srpska vojska je učestvovala sa 140.000 ljudi.
Tek posle proboja Solunskog fronta, sredinom septembra 1918, stvoreni su preduslovi da srpska vojska, uz pomoć saveznika, preduzme ofanzivu radi oslobođenja zemlje i njene prestonice. Prethodnica 1. srpske armije, sa generalom Petrom Bojovićem na čelu, stigla je do Beograda krajem oktobra. Neprijatelj nije imao nameru da pruža otpor, pa su se u gradu nalazile samo malobrojne nemačke trupe, spremne za povlačenje. Pre konačnog odlaska nemački vojnici su opljačkali sve radnje od Slavije do Terazija, prekinuli snabdevanje vodom i električnom energijom i digli u vazduh železnički most na Savi. Prestonica je oslobođena 1. novembra, posle dva meseca i 800 kilometara pređenog puta od Dobrog polja. Iako je Beograd bio razoren i opljačkan, njegovi stanovnici su s velikom radošću dočekali slobodu.
Beograđanka Natalija Aranđelović tog je dana zapisala u svom dnevniku: „Oslobođenje!!! […] Oko devet sati ja sam čula neko puškaranje, koje mi je palo u oči – i u tom čujemo da su Srbi kod Topčiderskog đerma. Docnije dođe Cale i reče evo su na Terazije. – Navrat-nanos obukosmo decu i izađosmo. I zaista, za tren oka sve su kuće bile okićene sa raznim zastavama – od najvećeg do najmanjeg imalo je cveće! […] Odosmo kod Ruže na balkon; svet se začas iskupio. Tako su jedan po dva izlazila naša vojnika, te su ih kitili vencima, peškirima, cvećem, iznosili vina, ljubili ih. – Radost je bila neizmerna, nije bilo oka što nije zasuzilo – neko od radosti, a neko što neće svoga milog videti!”
Neposredno nakon oslobođenja Beograda obnovljen je rad institucija vlasti i usvojen niz mera za regulisanje života u razorenoj i ratom iscrpljenoj prestonici. Opštinska uprava je radi zaštite lične i imovinske bezbednosti proširila delokrug rada Suda Opštine grada Beograda. Stanovništvu je upućen poziv za predaju oružja i municije, a najavljene su i stroge kazne za svakog vojnika koji bude vršio razbojništva. U sklopu rešavanja pitanja imovine oduzete građanima, prikupljani su podaci o nedelima i ratnoj šteti koju je neprijatelj pričinio za vreme okupacije. Samo dve nedelje nakon oslobođenja vraćeni su raniji nazivi ulica i ćirilični natpisi u javnom prostoru. Utvrđen je kurs dinara i krune (100 kruna = 50 dinara). Nekoliko dana nakon oslobođenja održan je parastos poginulim borcima, kome je prisustvovao i prestolonaslednik Aleksandar Karađorđević.
Okićeni Beograd, početkom novembra 1918. god.
Život pod okupacijom nametao je određene oblike suživota i saradnje sa neprijateljem, koji su posle oslobođenja mogli biti tumačeni kao izdaja. Trgovci koji su nastavili predratni posao, pripadnici lokalnih vlasti, ljudi zaposleni u organima okupacionih uprava, saradnici okupacionog lista Beogradske novine, kao i pojedini političari koji su ostali u zemlji, spadali su u grupu onih o čijoj se odgovornosti posle rata raspravljalo.
U Beogradu je 13. novembra 1918. potpisana Vojna konvencija o primirju s Ugarskom, kojim se utvrđuje prestanak neprijateljstava na bojištima i istovremeno određuje povlačenje ugarske vojske i zaposedanje ispražnjenih teritorija od strane srpskih i savezničkih trupa.
Centralno političko pitanje posle rata bilo je stvaranje državne zajednice jugoslovenskih naroda. U Beogradu su vođeni pregovori između predstavnika Narodnog vijeća i vlade Kraljevine Srbije o stvaranju zajedničke države. U razrušenom gradu, gde se osećala naročita živost stanovništva, nije bilo lako pronaći smeštaj za predstavnike narodnih veća ili za oficire savezničke vojske. Gradska uprava je sprovela određene mere kako bi im obezbedila dovoljan broj stanova i soba za boravak. Pored toga, dokumenti svedoče da je vlast interesovalo raspoloženje stanovništva u vezi s aktuelnom političkom situacijom i radom vlade.
Pošto je kraljev dvor bio oštećen u toku bombardovanja, regent Aleksandar je 1. decembra 1918. proglasio „ujedinjenje Srbije sa zemljama nezavisne države Slovenaca, Hrvata i Srba u jedinstveno Kraljevstvo Srba, Hrvata i Slovenaca” u kući industrijalca Krsmanovića na Terazijama. Prvi Ministarski savet (vlada), sa Stojanom Protićem na čelu, koji je ustanovio državnu zastavu, grb i naziv države, obrazovan je 20. decembra. Ubrzo nakon toga, 31. decembra 1918, Beograd je i službeno proglašen prestonim gradom Kraljevstva Srba, Hrvata i Slovenaca.
Istorijski arhiv Beograda čuva i određeni broj dokumenata koji sadrže podatke o odlikovanim i pohvaljenim vojnicima i oficirima srpske vojske nakon proboja Solunskog fronta i posle završetka rata. U njemu su pohranjena i svedočanstva o odlikovanjima koja je Grad Beograd dobio nakon rata, poput francuskog Krsta počasne legije i čehoslovačkog Ratnog krsta. Zapisnici sa sednica Beogradske opštine takođe sadrže i podatke o imenovanju ulica i trgova u znak sećanja na savezničke narode i zaslužne ličnosti, poput preimenovanja Pozorišne ulice u Francusku, ili trga kod železničke stanice u Trg Vudroa Vilsona. Pored toga, održavane su i svečane sednice Beogradske opštine u čast boraca savezničkih zemalja. Tako je 1. septembra 1929. održana svečana sednica u čast francuskih boraca sa Solunskog fronta i predstavnika Fidaka – međunarodnog Udruženja rezervnih oficira i ratnika, čiji je kongres te godine održan u Beogradu.
Od brojnih udruženja osnovanih posle rata s ciljem da neguju uspomenu na stradale i pruže pomoć preživelima, poput Udruženja ratnih invalida, Udruženja četnika, Udruženja porodica poginulih i umrlih oficira u ratovima 1912–1920, najviše dokumenata je sačuvano o delovanju Udruženja branilaca Beograda. To udruženje osnovano je 1934. godine radi očuvanja uspomena na „legendarne borbe oko Beograda i na sedam hiljada junaka, koji su pali u odbrani njegovoj”, kao i pružanja pomoći siromašnim i starim članovima i zbrinjavanja porodica poginulih branilaca.
Na stepen očuvanosti arhivske građe za istoriju Beograda u Prvom svetskom ratu ključno su uticala dva činioca. Pre svega, nakon druge okupacije u oktobru 1915, srpsku prestonicu je napustio veliki broj stanovnika i organa vlasti, noseći sa sobom dokumentaciju državnih institucija. Stoga je građa Istorijskog arhiva Beograda o Prvom svetskom ratu fragmentarna, naročito kada je reč o radu najvažnijih gradskih institucija, Uprave grada Beograda i Opštine beogradske. Pored toga, austrougarske vlasti su tokom okupacije izvršile temeljan uvid u blago srpskih kulturnih i naučnih ustanova. Na najvećem udaru bila je arhivska građa, koja je temeljno opljačkana. Takođe, prilikom povlačenja austrougarske vojske iz Srbije u jesen 1918. deo arhivske građe je izgubljen i odnesen. Novi organizovani pohod okupatorskih snaga na srpske arhive usledio je ponovo tokom Drugog svetskog rata.
Izložba Beograd 1918. godine ima za cilj da na osnovu raspoložive arhivske građe ukaže na neke od važnih pojava i događaja koji su pratili dane uoči, tokom i nakon oslobođenja Beograda na kraju Prvog svetskog rata. Treba imati u vidu da su dokumenti nastali radom srpskih državnih organa, većinski zastupljeni na ovoj izložbi, datirani po julijanskom kalendaru, koji je u Srbiji bio u upotrebi do 1. januara 1919. godine. Zbog toga se i Dan oslobođenja Beograda – 19. oktobar 1918, danas obeležava 1. novembra.
Arhivska građa Istorijskog arhiva Beograda predstavljena na izložbi grupisana je u šest tematskih celina: 1. Beograd u Prvom svetskom ratu; 2. Materijalno uništavanje; 3. Od Soluna do Beograda; 4. U slobodnom gradu; 5. Ka prestonici Kraljevstva SHS i 6. Sećanja, priznanja, odlikovanja.
Kalemegdan, plato ispred spomenika Pobednik, 1937. god.
Beograd je bio jedina evropska prestonica koja je tokom Prvog svetskog rata pretrpela velika materijalna razaranja, uništavanje gradske infrastrukture, kulturnih dobara, pljačku opštinske imovine i imovine njenih stanovnika. Koliko je u vremenima mira njegov geografski položaj predstavljao prednost za privredni i kulturni razvitak, toliko je srpska prestonica, smeštena na samoj granici sa Austrougarskom, od prvog dana rata bila na liniji fronta, izložena artiljerijskim napadima.
Dok je prva neprijateljska okupacija Beograda u prvoj polovini decembra 1914. bila kratkotrajna epizoda, druga, koja je počela oktobra 1915. godine, pretvorila se u trogodišnju moru za više nego prepolovljeno stanovništvo, izloženo okupacionoj represiji, ponižavanju, izgladnjivanju, bolesti i masovnom umiranju. Oslobođenje Beograda 1. novembra 1918. i proglašenje za prestoni grad nove, jugoslovenske države, Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca 31. decembra bili su datumi-prekretnice u novijoj istoriji grada, pred kojim je bilo vreme obnove, demografskog, privrednog i kulturnog uspona. Od grada granične karaule, postao je središte jugoslovenske države i njena najveća i najdinamičnija urbana celina. Ova izložba, kroz dokumenta i raznovrstan likovni materijal, upečatljivo govori o vremenu velikog preloma: od porobljenog ka slobodnom Beogradu.
Nemačke okupacione vlasti 8 oktobra 1941. godine donele su naredbu o streljanju 2.200 jevrejskih muškaraca iz logora u Topovskim šupama u Beogradu.
Zbog naglog širenja ustanka u okupiranoj Srbiji septembra 1941. godine došlo je do drastičnog pooštravanja kaznenih mera prema domaćem stanovništvu. Hitler je sredinom meseca doneo naređenje o streljanju talaca u odnosu 1:100, odnosno 1:50 za svakog ubijenog odnosno ranjenog nemačkog vojnika u Srbiji. U ispunjavanju ovog naređenja posebno se odlučnim pokazao novi opunomoćeni komandujući general u Srbiji Franc Beme, koji je naredio dosledno ispunjavanje „kvote“.
Izvor talaca za streljanja bili su logori koje su okupacione vlasti osnivale po Srbiji, kao i zatvori domaće kolaboracionističke uprave. Neki od logora bili su privremenog karaktera, a neki stalni i slični logorima osnovanim na teritoriji Rajha i Generalnog Guvernmana. Takvi su bili logori u Beogradu: „Sajmište“, Banjica, „Topovske šupe“, zatim u Šapcu, Nišu, Velikom Bečkereku. Neki od ovih logora bili su kratko vreme u funkciji – dok je u njima bilo zatočenika, kao beogradski logor za muške članove jevrejske zajednice iz Srbije i Banata, smešten u bivšoj artiljerijskoj kasarni, „Topovskim šupama“. U ovaj logor je od 22. avgusta 1941. godine počelo interniranje jevrejskih muškaraca starijih od 14 godina. Logor se u izvorima različito nazivao (Jеvrеjski logor, Jеvrеjski prolazni logor u Bеogradu). Imao jе nеmačku komandu i stražu i bio jе pod Jеvrеjskim rеfеratom Gеstapoa. Logor je u funkciji rezervoara talaca za masovna streljanja postojao više od tri meseca. Zatvoren je kada su njegovi poslednji stanovnici, Jevreji muškarci iz Banata i Srbije, pobijeni.
Dopis prеdstavništva Jеvrеjskе zajеdnicе Bеograda upućеn prеdsеdniku Gradskog poglavarstva Opštinе grada Bеograda, radi pružanja pomoći logorašima u logoru Topovskе šupе u vidu dostavke slame, 23. oktobar 1941. (IAB-OGB, K-315.)
U okviru Jevrejske digitalne zbirke Istorijskog arhiva Beograda, u kojoj je digitalno pohranjeno i javno dostupno oko sto hiljada dokumenata, nalaze se i preko 600 prijava smrti Jevreja koji su 1941. godine boravili u logoru Topovske šupe. Prijave su nastale nakon Drugog svetskog rata, radom Državne komisije za ratnu štetu koja je tokom 1945. i 1946. godine prikupljala podatke o materijalnoj šteti pričinjenoj tokom rata i podatke o nestalim i nastradalim licima. Takođe, prijave su podnošene i 1950. godine oštinskim i rejonskiom odborima Saveza boraca Narodnooslobodilačkog rata (SUBNORa).
Jevrejska digitalna zbirka Istorijskog arhiva Beograda, u kojoj je digitalno pohranjeno i javno dostupno oko sto hiljada dokumenata.
Dr Dragoljub Jovanović. Profesor, političar, opozicionar <http://www.drdragoljubjovanovic.com> (22. IV 2021).
Uzimajući u obzir da web prezentacije posvećene pojedinim istorijskim ličnostima nisu uobičajene u ovdašnjem sajber prostoru, sajt posvećen životu i delu srpskog naučnika, univerzitetskog profesora i političara Dragoljuba Jovanovića (1895-1977), već samom svojom pojavom potencijalno privlači pažnju publike. Iako bogatog i raznolikog sadržaja, sa više zanimljivih i korisnih sekcija, posetiocima sajta bi odmah trebalo ukazati da je u okviru neistaknute sekcije Dnevnik Dragoljuba Jovanovića sadržano elektronsko izdanje nedavno publikovanog dela u izdanju Istorijskog arhiva u Pirotu i porodice Dragoljuba Jovanovića (u sto primeraka). Dnevničke beleške u četiri toma obuvataju period od 1915. do 1973. godine, a za publikovanje ih je priredio istoričar dr Momčilo Isić, koji potpisuje i obimnu uvodnu studiju Dragoljub Jovanović i njegov dnevnik, na početku prvog toma. Pored toga što Dnevnik predstavlja osnovni izvor za izučavanje života i dela Dragoljubva Jovanovića, u njemu je sadržano i više hiljada imena ličnosti iz različitih oblasti društvenog života Jugoslavije, ali i sveta, pogotovo iz Francuske, u kojoj se Jovanović školovao. Preko sadržaja prezentacije izlistanog na početnoj strani sajta moguće je pristupiti i drugim tekstualnim i audio-vizuelnim zapisima, poput elektronske verzije doktorske disertacije Dragoljuba Jovanovića Optimalan prinos od radničkog rada odbranjenoj u Parizu 1923. godine, zatim pregleda rukopisnih tekstova, predavanja, objavljene i neobjavljene arhivske građe, literature, dokumenata iz arhiva porodice, rešenja o rehabilitaciji iz 2009. godine. Prezentacija sadrži i poseban link ka galeriji odabranih fotografija i drugih dokumenata. Povratak na početnu stranicu sajta sa bilo kojeg drugog mesta prilikom surfovanja je omogućen klikom na ikonu sa stilizovanim logom sa potpisom dr Dragoljuba Jovanovića u gornjem levom uglu ekrana. Jedino što bi se ovoj bez sumnje vrednoj i sadržajnoj prezentaciji moglo prigovoriti, to je možda ne baš najadekvatnije izabran domen sajta koji pogrešno upućuje na internet lokacije komercijalnog tipa (.com). Osim toga, bilo bi dobro dodati impresum sajta.
Originalno objavljeno u Godišnjaku za društvenu istoriju 1, 2021, str. 137-138.
Библиотека града Београда, Дигитална библиотека града Београда <https://digitalna.bgb.rs/jsp/RcWebBrowseCollections.jsp> (8. II 2021).
U uslovima ograničеnog fizičkog pristupa kolеkcijama različitih institucija kulturе uzrokovanog globalnom pandеmijom virusa korona, stavljanjе na raspolaganjе digitalnih kolеkcija dobilo jе novu dimеnziju i dodatnu vrеdnost. Iskoristivši mogućnosti softvеra otvorеnog koda (ResCarta Toolkit, Mirador) u Bibliotеci grada Bеograda krеirana jе Digitalna bibliotеka gdе jе matеrijal rasporеđеn u čеtiri potkolеkcijе: Zavičajna kolеkcija, Kartografska građa, Pеriodika, Stara i rеtka bibliotеčka građa. Sadržajеm jе najpopunjеnija sеkcija pеriodikе u koju su smеštеni časopisi, novinе i drugе sеrijskе publikacijе iz XIX i XX vеka. Raspoloživi matеrijal unutar Digitalnе bibliotеkе ukupno sadrži 633 jеdinicе, sa odličnim mogućnostima prеtragе i filtriranja (Objеkti, Prеtraga), a omogućеn jе prеglеd i prеko Mirador platformе (IIIF Viewer) koja nudi dodatnе opcijе zumiranja, prikazivanja, porеđеnja i bеlеžеnja prikazanih slika. Radi sе o sadržajno i tеhnički dobro osmišljеnoj digitalnoj kolеkciji Bibliotеkе grada Bеograda, a imajući u vidu vеliki broj potеncijalnih korisnika očеkujеmo da ćе u bliskoj budućnosti biti dodavano još novih sadržaja.
Slobodan Mandić, 8. februar 2021.
Originalno objavljeno u Godišnjaku za društvenu istoriju 2, 2020, str. 104-105.
Fondacija Milan Zloković, Milan Zlokovićarhitekt <https://www.milanzlokovic.org> (25. XI 2020).
Fondacija Milan Zloković, koja svojim osnivanjem 2016. godine pokreće značajnu misiju rasvetljavanja dela i ličnosti arhitekte Milana Zlokovića (kao projektanta, umetnika, naučnika i pedagoga), širokoj lepezi svojih aktivnosti od 2020. godine dodaje i pokretanje i rad na sadržajnoj i preglednoj internet prezentaciji. Pored detaljnih informacija o samoj Fondaciji, timu uključenom u ovaj značajan projekat, kao i vestima u vezi sa preduzetim akcijama, na sajtu je predstavljen život i rad poznatog arhitekte unutar dobro osmišljenih i bogato ilustrovanih sekcija. U odeljku Arhitekura omogućen je pristup i pretraga (prema lokaciji, tipu objekta i ishodu projekta) kolekciji najznačajnijih projekata iz svih faza njegovog stvaralaptva, a koji obuhvataju realizacije, konkursne radove, idejna rešenja i tipske projekte. Javnosti manje poznat likovni opus Milana Zlokovića predstavljen je u nekoliko celina u sekciji Likovni radovi. Pored arhitektonskih crteža, skica i tehničke dokumentacije koji su deo Legata Milana Zlokovića oformljenog u Muzeju grada Beograda, kao i raznovrsnog materijala sa kojim raspolaže Fondacija, u prezentaciju je uvrštena i dokumentacija drugih ustanova, poput Zavoda za zaštitu spomenika kulture grada Beograda, Istorijskog arhiva Beograda, Muzeja nauke i tehnike, Narodne biblioteke Srbije, ali i iz privatnih kolekcija. Zbog svega navedenog, ova lokacija zaslužuje pažnju stručnjaka različitih profila, a nesumnjivo će izazvati interesovanje i kod šire baze korisnika.
Slobodan Mandić, 25. novembar 2020.
Originalno objavljeno u Godišnjaku za društvenu istoriju 1, 2020, str. 94.
Projekat Ženski pokret 2020 <https://www.zenskipokret.org/> (11. V 2020).
Među različitim aktivnostima kojima se obeležava jubilej stogodišnjice od osnivanja časopisa Ženski pokret jeste i izrada sajta u kojem centralno mesto zauzima digitalizovana kolekcija časopisa koji je izlazio u Beogradu od 1920. do 1938. godine, a koji je izdavalo Društvo za prosvećivanje žene i zaštitu njenih prava. Digitalna kolekcija koja sadrži preko 2500 objavljenih članaka je dostupna širem krugu zainteresovanih korisnika zahvaljujući saradnji Instituta za književnost i umetnost i Narodne biblioteke Srbije, na čijem serveru je materijal pohranjen i obrađen, u okviru referentne Digitalne NBS. Pored sekcije Časopis u kojoj je omogućena hronološka pretraga kolekcije od preko 240 objavljenih brojeva, na sajtu su posebno izdvojene i Bibliografija Ženskog pokreta, Ilustracije (sa naslovnim stranama) iz časopisa, Tekstovi o Ženskom pokretu saradnica projekta, objavljenih na različitim mestima. Osim toga, tu su i informacije o naučnom skupu posvećenom časopisu, koji je planiran za oktobar 2020. godine, zatim galerija sa fotografijama održanih događaja, novosti, a posebno treba pohvaliti informativan i sadržajan deo na početnoj stranici, podeljen u sekcije O projektu i O časopisu. Osim toga, ističemo da omogućena funkcija pretrage sajta prema ključnim rečima, nažalost, isključuje samu pretragu digitalne kolekcije časopisa Ženski pokret.
Slobodan Mandić, 11. maj 2020.
Originalno objavljeno u Godišnjaku za društvenu istoriju 3, 2019, str. 112-113.
